Krzyż i miecz były symbolami ideałów średniowiecznego człowieka. Kulturę duchową, a od pewnego czasu również materialną tworzył przede wszystkim Kościół. Rywalizowała z Kościołem we wczesnym średniowieczu tylko jedna instytucja – dwór królewski. Na dworze takim do świeckich należało tylko władanie mieczem. Turnieje, go­nitwy, walki, pojedynki były domeną książąt i rycerzy. Do wydawa­nia dokumentów miał niepiśmienny król czy książę kanclerza, a ten był duchownym.
Świeckim wzorcem bohatera był rycerz – człowiek obdarzony wiel­kimi przymiotami ducha i ciała, a przy tym jako lennik oddany swemu władcy. Piśmiennictwo związane z postacią rycerza jest bo­gate i zróżnicowane. W poematach rycerskich ceniono głównie kunszt rycerza, jego odwagę, nadludzką siłę, a także dążenie do doskonałości etycznej, dworność, zdolność do wielkiej miłości. W literaturze ger­mańskiej przeważa typ groźnego i posłusznego wojownika, uczestni­czącego w krwawych dramatach, w których ważną rolę odgrywa mo­tyw zemsty, rywalizacji („Pieśń o Nibelungach” z ok. 1200 r.). W czasach świetności epiki rycerskiej we Francji ważną rolę odgrywały chansons de gestes czyli „pieśni o czynach”. Najbardziej znany utwór tego gatunku to „Pieśń o Rolandzie”, opiewająca męstwo i śmierć hrabiego Rolanda (postać historyczna, jeden z dowódców Karola Wielkiego), „rycerza bez skazy”, przedstawionego na wzór legendar­nych postaci ludowych i bohaterów homeryckich. W krajach zachod­nich krążyły też liczne wersje celtyckiej legendy o królu Arturze i jego rycerzach Okrągłego Stołu. Popularnością cieszyły się romanse rycerskie, np. legenda o Tristanie i Izoldzie.
Bohaterowie średniowiecznych utworów poddani są różnego rodzaju próbom, z których wychodzą zwycięsko. Nagrodą za ich dzielność, odwagę i spryt jest ręka ukochanej kobiety i przyjęcie do grona wy­branych, szlachetnych rycerzy. W przygodach i przeżyciach bohate­rów ważną rolę odgrywają elementy fantastyczne i magiczne, za­czerpnięte ze świata wierzeń i podań ludowych oraz motywów ba­śniowych Wschodu. Ważny jest też motyw św. Graala (kielich z Ostatniej Wieczerzy; kielich w którym została zebrana krew Chry­stusa, gdy umierał na krzyżu).
W późniejszym czasie literatura rycerska przeżywa kryzys, czego przejawem są postacie błędnych rycerzy potraktowane satyrycznie, a nawet groteskowo. Słynny hiszpański utwór (pocz. XVII w.) M. Ce­rvantesa „Don Kichot z La Manczy” jest literackim świadectwem dewaluacji wzorców rycerskich.
Na literaturę religijną średniowiecza składają się wierszowane le­gendy, pisane prozą żywoty, biografie, opowiadania. Bardzo wiele tekstów pisanych było z myślą o odbiorcy ludowym. Istnieją też tek­sty opiewające postaci ojców Kościoła, wybitnych teologów, misty­ków, myślicieli, reformatorów, przeznaczone dla ludzi bardzo wy­kształconych. Drugim wzorcem bohatera średniowiecznego, wystę­pującego w bogatej literaturze religijnej, był święty. W zachodniej literaturze hagiograficznej popularne były dwa wzorce postaci świę­tego. Pierwszym była postać świętego, nieugiętego bojownika, wal­czącego i ginącego za wiarę. Jest to ideał z czasów krucjat, chrystia­nizacji krajów pogańskich i walk z islamem, spokrewniony ściśle z literaturą rycerską. Drugim typem postaci świętego był asceta, czło­wiek wyrzekający się majątku i szczęścia osobistego, znoszący jak św. Aleksy w pokorze cierpienia, wiodący życie skromne i pełne po­bożności. W średniowieczu dominuje pogląd, że osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci. Wszystko, co ziemskie, jest naznaczone przemijaniem „marnością”, piękno i uroda są złudzeniem, zaszczyty, majątek, sława – rzeczą nietrwałą, dlatego już za życia należy myśleć o wieczności, o śmierci, czemu daje wyraz jedno z najpopularniejszych haseł średniowiecza: „memento mori” – „pamię­taj o śmierci”.
Wspomniana „Legenda o św. Aleksym” jest odzwierciedleniem jed­nego z zasadniczych ideałów średniowiecznego światopoglądu – życia w ascezie, nastawionego na osiągnięcie świętości kosztem samoudrę­czenia i rezygnacji z uroków doczesności. Treścią wiersza są losy młodzieńca z bogatego rodu, który, wzgardziwszy szczęściem docze­snym, opuścił dom, by prowadzić życie żebracze. Po latach trafił, nie rozpoznany, na dwór ojca, gdzie żył jak nędzarz. Dopiero cudowne znaki pozwoliły rozpoznać w nim zaginionego syna i męża.
Najwcześniejsze teksty hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych – męczenników, głównie św. Wojciecha (trzy żywoty w jęz. łacińskim z X/XI w.). Popularne byłe też legendy dotyczące życia św. Stanisława, zamordowanego na Skałce z polecenia Bolesława Śmia­łego (XI w.). Poćwiartowane ciało biskupa ponoć w cudowny sposób zrosło się po śmierci.
Typy bohaterów, które stworzyła literatura średniowieczna, mają wiele cech znamiennych dla ludzi tej epoki. Wyrażają tęsknotę za doskonałością i wiarę w możliwość pełnego i sprawiedliwego – w oczach Boga i ludzi – przeżycia swoich ziemskich dni w nadziei na zapłatę w życiu wiecznym.