Temat troski o dobro kraju w literaturze ma charakter ponadczasowy. Już w renesansie wytworzył się ideał patrioty. Kochanowski w „Od­prawie posłów greckich” ukazał Antenora jako obywatela kochają­cego ojczyznę, spełniającego wszelkie powinności wobec państwa, stawiający jej dobro ponad swoją prywatę. Obok Kochanowskiego podobne w treści utwory pisał Rej, Modrzewski i Skarga. Przepeł­nione miłością dzieła zawsze znalazły miejsce w literaturze. Odwzo­rowywały to, co działo się w kraju: wojny, sąsiedzkie kłótnie, brak miłości do ojczyzny, niewywiązywanie się z obowiązków obywatel­skich. Również barok i oświecenie miało swoich patriotycznych twórców.
Wacław Potocki naszkicował bohaterską obronę Chocimia i ofiarność polskich żołnierzy w „Wojnie chocimskiej”. Nawołuje ustami wodza Chodkiewicza do obrony kraju przed Turkami. Przypomina szczytne tradycje polskiego oręża, dodaje żołnierzom otuchy, ośmieszając małość wroga. Neguje bałagan, jaki panował w kraju. Jest przeciwko uciskowi biedniejszej szlachty, niesprawiedliwości w prawie, woła o tolerancję wyznaniową w „Nierządem Polska stoi”.
„Kto widział ludzi
budzić w pierwospy !”
Taki obraz rysuje się w innym utworze Potockiego „Pospolite rusze­nie”. Szlachta pogrążona we śnie nie może zerwać się do walki z wrogiem. Nie interesuje ją losy państwa, chce zaspokoić tylko swoje potrzeby. W tym utworze uderza czytelnika poczucie szlacheckiej wolności, wolny szlachcic nie podlega nawet wojskowym rozkazom.
Ojczyzna potrzebuje obrony. Z takim apelem Potocki odwołuje się w „Zbytkach polskich”. Obrona wymaga jednak żołnierzy i znacznych pieniędzy na utrzymanie wojska. Kler i bogata szlachta myśli wyłącz­nie o sobie. Gromadzi majątki, pławi się w wygodzie, żyje w przepy­chu. Wybiera tylko między drogimi strojami, klejnotami i zabawami. Potocki z gorzką ironią wyraża się o szlachcie, wymaga odpowied­niego sposobu myślenia o Rzeczpospolitej.
W oświeceniu nie tylko bezpośrednie starcia wojenne zagrażały Pol­sce. Najpoważniejszymi zagrożeniami były: upadek obyczajów, zanik kultury, brak instytucji, zajmujących się nauczaniem dzieci i mło­dzieży. Dlatego ogromną rolę w dźwiganiu kraju z upadku odegrał król St. August Poniatowski. Był on niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupiał wokół siebie grono ludzi – wykształconych literatów i mala­rzy, których wspomagał materialnie. Zapraszał ich na obiady czwart­kowe, licząc na wkład z ich strony, by stworzyć światłą i nowoczesną Polskę.
Takim uczestnikiem obiadów był Ignacy Krasicki. Tworzył głównie bajki i satyry, w których ośmieszał ludzkie wady. W satyrze „Świat zepsuty” zebrał uniwersalne prawdy o polskim społeczeństwie, o kraju, w którym szerzy się bezmyślność, łgarstwo, chciwość, gdzie upadły obyczaje.
„Gdzieś, cnoto? gdzieś prawdo?
gdzieście się podziały?”
Zamiast jakiegokolwiek działania na rzecz kraju szerzą się odwieczne polskie kłótnie i czcze gadulstwo.
„Wszędzie nierząd, rozpusta,
występki szkaradne”.
W pierwszej polskiej powieści nowożytnej „Mikołaja Doświadczyń­skiego przypadki” dał obraz idealnego kraju Nipu, do którego trafił Doświadczyński. To kraj, w którym nikt nie zna łgarstwa i kradzieży. Ludzie wspólnie pracują, a prawo oparte jest na równości wszystkich obywateli. Zafascynowany tamtejszą harmionią życia, Mikołaj chce wprowadzić swoje doświadczenia w rodzinnym kraju. Skraca godziny pracy chłopom i sprawiedliwie ich wynagradza. Choć budzi zdziwie­nie sąsiadów, szybko rosną jego zyski, bo chłopi pracują sumiennie. Krasicki w tej powieści wyraził pogląd o idealnym kształcie kraju.
Staszic w swoich utworach podaje propozycję najważniejszych re­form, koniecznych do wprowadzenia w Rzeczpospolitej. Dotyczyły one prawie wszystkich jego dziedzin życia, począwszy od ustanowień prawa, poprzez wojskowość, ingerencje w sprawy chłopów, do urba­nizacji miast. Najbardziej obciąża magnatów. Oskarża ich o upadek państwa, trzymanie chłopów w niewoli i wszelkie zło panujące w kraju.
„Szlachto! – nie jesteś całym narodem,
jednym stanem tylko”,
Róbcie z młodzieży plebejskiej
i szlacheckiej jeden naród”.
Staszica mocno przejął los mieszczan i chłopów. Pomagał im nie tylko tworząc literaturę, rozdał chłopom swój majątek, a w testamen­cie zapisał znaczne sumy na cele społeczne.
Poezja Karpińskiego przepełniona jest bólem i smutkiem po stracie niepodległości przez Polskę. Poeta ma pretensje do króla Augusta Poniatowskiego, o to że nic nie robi. Spoczywa spokojnie w grobie, w chwili, gdy granice kraju zostały naruszone, przybyli zaborcy. Pod­dani byli kiedyś traktowani jak przyjaciele, dziś zbierają resztki ze stołu.
„Wolności, niebieskie dziecko!
Ułowiono cię zdradziecko.”
„Ojczyzno moja, na końcuś upadła!
Zamożna kiedyś i w sławę i w siłę!”
Jak ważna jest literatura, wie każdy. Ona to podnosi na duchu naród, uczy jak postępować. Szuka prawdziwych patriotów. Literatura pa­triotyczna jest obrazem wojen i ludzkich postaw wobec nichm jest zbiorem kodeksów i nakazów. Zwraca uwagę czytelnika na ówczesną sytuację narodową.