Ramy czasowe

EUROPA

XVII w.

we FRANCJI nie było

Barok dworski

Ulegał wpływom zagranicznym. Był nurtem oddalającym się od tradycji i wzorującym się na hierarchii wartości dworów Europy.

Kultura była związana nie tylko z dworem królewskim ale i magnackim kultura elitarna. Rozwój tej kultury miał dowieść o sile magnatów. Przedstawicielami tego nurtu są: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski.

Barok sarmacki (dworkowy)

Nurt ten rozwijał się w dworkach szlacheckich. Cechował go sarmatyzm. Pogląd ten spopularyzował się u schyłku XVI wieku. Dowodził on starożytnego pochodzenia Polaków od plemienia sarmatów. Plemię to charakteryzował wielki patriotyzm. Byli oni bardzo uczciwi i moralni. Uważano, że Polacy są spadkobiercami tych cech. Zakres tych poglądów ograniczony był do szlachty. Uważano, że ponieważ posiadali oni takie cechy powinni mieć też władzę. Szlachta była przekonana o swojej doskonałości. Sprzyjało to powszechnej wtedy megalomanii, czyli manii wielkości, przesadnemu przekonaniu o swej wartości i wyższości. Sprzyjało to konsolidacji stanu szlacheckiego. Szlachcice uważali się wzajemnie za braci. Nie były ważne różnice majątkowe. Trzeba było tylko mieć herb. Przedstawiciele tego nurtu to: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

CECHY CHARAKTERYSTYCZNE KULTURY BAROKOWEJ

SZTUKA BAROKU – CECHY

• przepych, bogactwo ozdób i złoceń
• kontrastowość
• alegoryczność
• celem miało być zaskoczenie, oszołomienie i olśnienie odbiorcy

Cechy stylu literatury barokowej

• bogactwo słownictwa i jego niezwykłość
• zawiły szyk
• skomplikowana składnia
• niezwykłość metafor i epitetów
• paradoks
• antytetyczność (przeciwstawność, posługiwanie się kontrastami, sprzecznościami)

Marinizm

Barok pomimo, że nie miał określonego programu poetyckiego odwoływał się do Włoskiego poety Sianbattisty Mariniego. Od jego nazwiska pochodzi nazwa nurtu poetyckiego – marinizmu (konceptualizmu).
Cechy:

• najważniejsza jest forma, która ma zadziwiać i zaskakiwać
• odwołania do własnej fantazji i natchnienia
• stosowanie niezwykłych środków stylistycznych
• każdy utwór miał opierać się na koncepcie, koncept powinien zawierać elementy niespodzianki
• utwory powinny mieć charakter sensualny (odbierany poprzez zmysły)
• odbiorcę należy zaszokować

PODZIAŁ POLSKIEJ LITERATURY BAROKOWEJ
METAFIZYCZNA	DWORSKA	SARMACKA
– śmierć, przemijanie – Bóg (średniowiecze + renesans) – kondycja człowieka w świecie – vanitas – dualizm natury – powaga – refleksyjność	lżejsza, miłość, zabawa, salonowa, poezja kunsztowna pod względem artystycznym a) dworkowa, ziemiańska pochwała natury, życia na wsi b) mieszczańska, plebejska nawiązujące do stosunków społecznych wyrażających skargę na brak odpowiednich przywilejów dla plebejuszy i mieszczan	a) sarmatyzm rubaszny megalomania, ksenofobia (niechęć do obcych), dewocja (prymitywna religijność), konserwatyzm (niechęć wobec zmian), prymitywizm intelektualny, zabawa, prywata, tradycjonalizm b) sarmatyzm szlachetny demokratyzm, tolerancja, otwartość, liberalizm, patriotyzm
– Sęp Szarzyński – Naborowski	– Morsztyn a) Potocki b) Jan z Kijan	a) Pasek b) Potocki

TERMINY I OKREŚLENIA ŚRODKÓW ARTYSTYCZNYCH STOSOWANYCH W BAROKU

1. Koncept

(wiersz musiał być zaskakujący i w miarę możliwości nowatorski; „Do trupa” Morsztyn)

2. Wyliczenie

(nagromadzenie kolejnych, podobnych, synonimicznych cech)

3. Anafora

(jest to powtórzenie zdania o podobnej konstrukcji zaczynające się od tego samego wyrazu; „Do Anny” Naborowski)

4. Antyteza

(zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo elementów wypowiedzi, najczęściej zdań)

5. Hiperbolizacja

(wyolbrzymienie, przesadne przedstawienie jakiegoś zjawiska; „Do trupa” Morsztyn)

6. Gradacja

(jest to stopniowanie, wzrastające napięcie  aż do pointy; „Niestatek” Morsztyn)

7. Epitet

(określenie)

8. Porównania
9. Przerzutnia

(Zdanie nie mieści się w jednym wersie i jego część zostaje przerzucona do następnego; „Do trupa” Morsztyn

„Ty masz związane ręce, ja, wolności

Zbywszy, mam rozum łańcuchem powity”)

10. Motyw wanitatywny

(marnościowy, wykorzystywanie tych wszystkich pojęć, które kojarzą się z przemijaniem i niestałością życia „Dźwięk, cień, dym, wiatr, błysk, głos, punkt”„Krótkość żywota” Naborowski)

11. Paradoks

(sformułowanie zaskakujące swoją treścią na pozór bez sensu, „Do trupa” Morsztyn )

12. Operowanie brzydotą

(ukazywanie bólu, cierpienia)

13. Inwersja

(przestawienie wyrazów)

JAN ANDRZEJ MORSZTYN JAKO POETA DWORSKI

Jan Andrzej Morsztyn był poetą związanym z dworem królewskim. Piastował wiele urzędów. Był dworakiem i intrygantem ale też sprawnym dyplomatą. Był skazany na banicję i wygnany z kraju. Styl życia, który uprawiał był odpowiedni barokowi dworskiemu. Poświęcił się całkowicie polityce. Poezja była dla niego tylko tłem. Był uznawany za twórcę bardzo zdolnego. Jego utwory nawiązywały do marinizmu. Jego utwory nie podejmowały tematyki trudnej lecz łatwą, związaną z flirtem dworskim. Utwory były zbudowane sprawnie. Charakterystyczny był przejaw formy nad treścią.

MIŁOŚĆ JAKO NACZELNY TEMAT UTWORÓW J. A. MORSZTYNA

Jan Andrzej Morsztyn najchętniej pisał o miłości. Nie było to jednak bezpośrednie wypowiedzenie uczuć o ukochanej. Były to wiersze będące wyrazem flirtu, który odznacza się dworską elegancją i salonowym dowcipem.

Związek tematyki miłosnej z biografią autora i jego poglądem na zadania literatury.

„Niestatek”

Autor wylicza zjawiska, które musiały by się spełnić by jakakolwiek kobieta stała się stateczna. Są to zjawiska zaczerpnięte z przyrody i niemożliwe.

„Do trupa”

Jest to sonet. Z utworu tego wynika wniosek, że lepiej nie żyć niż być zakochanym. Człowiek zakochany ma świadomość swojego zniewolenia.

PATRIOTYZM W. POTOCKIEGO I JEGO OCENA WSPÓŁCZESNYCH

„Nierządem Polska stoi”

To opinia poety na temat własnego kraju. Dostrzega grożące państwu niebezpieczeństwo, wewnętrzne rozprężenie. Ubolewa nad tym, ze w Rzeczypospolitej ciągle zmieniane jest prawo. Obwinia szlachtę za ich warcholstwo, pieniactwo i prywatę.

„Pospolite ruszenie”

Jest to obraz polskiego pospolitego ruszenia. Autor krytykuje stosunek szlachty do obowiązku wobec ojczyzny, pokazuje sytuację w obozie żołnierskim w przededniu bitwy. Żołnierze nie chcą walczyć. Brak dyscypliny, chęci do walki. Żołnierze pobyt w obozie traktują jako odpoczynek. Brak szacunku dla wyższej hierarchii wojskowej, przewidywania skutków postępowania. Niewypełnianie obowiązków. Przejaw postawy niepatriotycznej. Nie bano się odpowiedzialności. Polska jest bez obrony i jest łatwym łupem dla najeźdźców.

„Zbytki polskie”

Autor opowiada o szlachcie, która interesuje się tylko swoim dobrem materialnym. Potocki wymienia najważniejsze przyjemności do których dąży społeczeństwo. Szlachta traci bogactwo aby je pokazać. Mowa jest o prywacie i egoizmie szlachty, która nie jest zainteresowana obroną Rzeczypospolitej. Utwór kończy się pewną przestrogą: wszystkie bogactwa może człowiek utracić, Pogoń za rzeczami zbytecznymi powoduje utratę majątków i osłabia polskie społeczeństwo.

TWÓRCZOŚĆ PAMIĘTNIKARSKA OKRESU BAROKU

PAMIĘTNIK JAKO GATUNEK LITERACKI

Rodzaje i typy pamiętników

Pamiętniki w XVII wieku pisali prawie wszyscy. Nie pisali ich tylko chłopi. Można wyróżnić trzy rodzaje pamiętników:

• pamiętniki, które powstawały dla upamiętnienia jakiegoś wydarzenia
• pamiętniki pisane u schyłku życia
• pamiętniki spisywane z dnia na dzień (były to tzw. diariusze)

Funkcja i znaczenie w czasach baroku

1. opowiadania oparte na faktach historycznych

wojnach jakie Polska prowadziła w XVII wieku (wojny ze Szwecją, Moskwą i Turkami, wojna domowa, zwana rokoszem Lubomirskiego)

2. kreślą realistyczny obraz życia stanu szlacheckiego w XVII wieku

zabawy, pijatyki, bójki, pojedynki, rokosze, uczty okolicznościowe, stosunki z sąsiadami, obyczaje (np.: zaręczyny), procesy, zajazdy, zamiłowanie do przepychu, wystawność i rozrzutność, przesadne dbanie o własny honor, zewnętrzna dewocyjna pobożność

3. dają portret duchowy przeciętnego szlachcica tych czasów

jego sposób myślenia, reakcje i doznania, zachowanie, brak zamiłowania do wiedzy

4. prezentują poglądy typowe dla ówczesnej szlachty

brak szerszych horyzontów myślowych, kpiny z cudzoziemskich obyczajów, brak tolerancji religijnej, negatywny stosunek do chłopów i mieszczan, wywyższanie się nad innymi narodami, konserwatyzm, zanik ducha rycerskiego, brak poczucia patriotyzmu, dbanie o własne interesy, zamiłowanie do gospodarowanie na ziemi, wiara w zabobony, czary i cuda.

5. rysują barwny obraz życia żołnierza

brak dawnych cnót rycerskich, chęć zrobienia kariery, zdobycia łupów, pycha, prywata, brak karności, niepodporządkowanie się rozkazom, walki, utarczki, pojedynki bez przestrzegania reguł, dbanie o własne wygody itp.

6. stanowią doskonałe źródło wiedzy o kulturze życia obyczajowego i politycznego Polski szlacheckiej

Twórcy pamiętników w XVII w.

1. Jan Chryzostom Pasek
2. Jędrzej Kitowicz
3. Bogusław Maskiewicz

Warstwa obyczajowa

Dzięki bezpośredniemu stosunkowi autorów do przedstawionych faktów, dzięki żywości i barwności wysławiania się pamiętniki są znakomitym źródłem poznania ludzi i obyczajowości tamtych czasów.

Wzorce osobowe

Z pamiętników Jana Chryzostoma Paska wyłania się wzorzec osobowy szlachcica – ziemianina wiodącego spokojne życie, pełne towarzyskich, trochę rubasznych biesiad, wyróżniającego się wśród okolicznej szlachty głównie swym talentem do oswajania dzikiego ptactwa i zwierząt. Zupełnie inny priorytet rysują nam jednak księgi sądowe. Wynika z nich, że był to znany w okolicy awanturnik, warchoł i pieniacz, na którym ciążył pięciokrotnie wyrok sądowy, skazujący go na banicję. Przekupna i słaba władza ówczesnej Rzeczypospolitej nigdy tego wyroku jednak nie wyegzekwowała.

Język i styl utworu

1. wydarzenia historyczne, które prezentował były jedynie tłem dla zaprezentowania jego przygód
2. szeroka skala realizmu w przedstawianiu życia wojennego i obyczajowego ówczesnej szlachty
3. używane są makaronizmy, latynizmy
4. dużo porównań
5. bardzo długie zdania z orzeczeniem na końcu
6. język zbliżony do języka potocznego, żywy
7. narracja – styl gawędziarski, dynamiczny w partiach opisowych, czasami nieco rozwlekły
8. dialogi krótkie, żywe, dynamiczne
9. sceny dramatyczne i komediowe
10. wprowadzenie świata zwierzęcego (np.: koń, wydra)

GATUNKI LITERACKIE

EPIKA

• pamiętnik
• epos
• powieść („Don Kichot”)
• listy
• poemat

LIRYKA

• pieśń
• sonet
• wiersz miłosny
• fraszka
• carmen figuratum (wiersze napisane w różnych kształtach, np. dzwonu)

DRAMAT

• tragedia
• komedia
• klasycyzm francuski

CZASY SASKIE W KULTURZE POLSKIEJ

Dwa nurty kultury

• szlachecki – rodzinność
• magnacki – wzorowany na dworach zachodniej Europy

Cechy kultury dworskiej (magnackiej)

• umowność, konwenans życia towarzyskiego
• hedonizm pod przykrywką etykiety dworskiej

Sytuacja kościoła

• triumf kontrreformacji
• instytucja coraz bardziej sprymityzowana, zgnuśniała
• gromadzenie ogromnej liczby ludzi w klasztorach

Oblicze sarmatyzmu

W czasach saskich zmieniło się oblicze sarmatyzmu. Na początku był on pozytywny, potem jednak stał się synonimem prymitywizmu i skrajnego zacofania. Szlachta obdarowywana nowymi przywilejami traciła patriotyzm, stawała się zadufana w sobie.