1. Sytuacja polityczna

Renesans – „złoty wiek”

– długotrwała koniunktura ekonomiczna stwarzała solidne i trwałe podstawy dobrobytu i stabilizacji

– zapewnienie bogatej szlachcie nie tylko rosnących dochodów, ale i czegoś więcej: poczucie bezpieczeństwa i niezmienności porządku świata

– ułatwienie szlachcie, zwłaszcza zamożnej, aktywności kulturalnej, zdobywania wykształcenia, udziału w polityce i w życiu społecznym

Barok

– osłabienie państwa za panowania dynastii Wettingów i stworzenie nieustannej sytuacji zagrożenia niepodległości

– wzmocnienie pozycji rywalizujących ze sobą rodów magnackich, których działalność wymykała się spod kontroli

– sejm nie może pełnić funkcji regulatora konfliktów sił, gdyż jego działalność paraliżowała zasada liberum veto

2. Prądy filozoficzne

Renesans

– humanizm – zainteresowanie człowiekiem i zaakcentowanie możliwości jego rozumu

– reformacja – dążenie do wprowadzenia reform w kościele katolickim w zakresie doktryny kultu, organizacji i obyczajów, rozłam w chrześcijaństwie, utworzenie nowych wyznań

Barok

– kontrreformacja – prąd przeciw reformacji, ustalenie przez sobór trydencki ( 1545-1563 ), co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych

3. Sztuka

Renesans

– zamiłowanie do harmonii, spokoju, statyczności, jasności konstrukcji, osiąganie piękna poprzez zastosowanie określonych miar i proporcji, wzorowanie się na antyku

– tematyka i motywy mitologiczne współistniały z chrześcijańskimi

– bogata ornamentyka nie zaciemnia klarowności bryły

– zainteresowanie wybitną jednostką ludzką, jej indywidualnymi cechami ( psychologiczny portret ), zasada złotego środka

– laicyzacja sztuki

– odkrycie światłocienia, perspektywa

Barok

– zamiłowanie do wyjaskrawiania kontrastów efektów świetlnych, ekspresywnych gestów (rozpacz, ból, gniew, ekstaza)

– w krajach katolickich dominowała tematyka religijna: mistyczno – symboliczna

– bardzo bogate dekoracje, sztuczność, przepych

– sztuka na usługach kościoła, mnożenie się budowli sakralnych w typie tzw. baroku jezuickiego, dążenie do ukazania potęgi i nieograniczonej wielkości misterium

 porównanie rzeźb Dawida – Michał Anioł a Bernini

3. Język

Renesans

– poeci świetnie znają łacinę, ale piszą pięknie po polsku

– język prosty, jasny, zrozumiały, płynny

– ogromna popularność Cycerona, ćwiczenie sztuki przemawiania

Barok

– język makaroniczny: wtrącanie wyrazów łacińskich do polskich zdań, spolszczanie tych wyrazów przez nadanie im polskich końcówek

– panegiryk – utwór dopracowany dokładnie pod względem stylu, ale cechujący się pustką myśli

4. Szkolnictwo, nauka

Renesans

– rozwój mecenatu królewskiego i magnackiego

– rola Akademii Krakowskiej

– rozwój nauki ( astronomia – M. Kopernik, medycyna – Miechowita, Struś )

Barok

– zakony jezuickie o nowych metodach nauczania, które rychło odbiły się na literaturze poddanej rozmaitym ograniczeniom

– cenzura: umieszczanie nieprawomyślnych ( wg. kościoła ) dzieł na indeksie, między innymi dzieł Kopernika

– program szkół nie miał na celu zaspokojenia głodu wiedzy, ale wyuczenie wygłaszania mów i pisania wierszy na okolicznościowe przyjęcia

5. Koncepcja człowieka i obywatela

Renesans

– człowiek jednostką wybitną, której nie może pokonać fortuna, ponieważ posiada cnotę

– człowiek nie powinien się poddawać ani zbytniej radości w chwili powodzeń życiowych, ani rozpaczy, kiedy go los doświadcza „nic wiecznego na świecie, radość z troską się plecie”

– ideał szlachectwa opartego nie na herbach i zasługach przodków, ale na cnocie i stosunku człowieka do dobra ogółu

Barok

– człowiek tragiczny, świadomy swojej nieświadomości, rozdarty wewnętrznie, żyjący w ciągłym konflikcie między duszą, a ciałem „cóż będą czynić w tak straszliwym boju, wątły niebaczny rozdwojony w sobie”

– na podstawie twórczości J. Ch. Paska – sarmata obywatelem chciwym, przywiązanym do swojego, o zaściankowych poglądach, bez gotowości poświęcenia się dla dobra ojczyzny

6. Życie

Renesans

– człowiek może osiągną ziemską arkadię – żyjąc na wsi ( życie spokojne i dostatnie, możność zachowania niezależności osobistej, źródło wartości moralnych )

– antyczne koncepcje filozoficzne

 epikureiczne dążenia do szczęścia i zasada carpe diem „dziś bądź wesół, dziś użyj biesiady”

 zasada złotego środka jako pomoc w uniknięciu tragedii i rozczarowań

Barok

– życie jako nieustająca walka o własne ocalenie

– świadomość przemijania „jako wiatr dni żywota”

– „vanitas vanitatum at omni vanitas” – dominującym światopoglądem

7. Śmierć

Renesans

– śmierć rozwiązuje los człowieka, przenosi go z ziemi do wiecznej arkadii

– cnota może uwolnić człowieka od grozy śmierci „śmierć nie straszna, gdzie panuje cnota”

Barok

– człowiek nie wyraża zgody na jej przyjście, czuje lęk, strach

– powrót do średniowiecznej wizji śmierci: trup z kosą

8. Życie wieczne

Renesans

– łatwo osiągalne, chrześcijańsko- antyczne wyobrażenie raju

– spełnienie obywatelskich powinności bramą do raju „jeśli komu droga otwarta do nieba, to tym, co służą ojczyźnie”

– tren X nawiązaniem do różnych wizji życia

Barok

– życie wieczne bardzo trudne do osiągnięcia

– śmierć wg. Grabowskiego jest początkiem prawdziwego żywota „w niej rozkosz mojego żywota”

9. Bóg

Renesans

– Stwórca, przed którym człowiek nie powinien czuć lęku, ale ufnie oddawać się jego wyrokom

– Bóg jako hojny i wszechobecny dawca niezmierzonych dóbr „którym nie masz miary”

– pochwała Pana poprzez zachwyt nad harmonią i doskonałością świata

Barok

– Bóg jako partner dialogu – niepoznawalny i niewyobrażony jest świętą tajemnicą

– Bóg organizatorem ładu społecznego „Bóg każdemu wiek i stan wyrokiem swym znaczy, A jak on zaordynuje, nie będzie inaczej!”

– dobroć Boga, czyli dar wolnej woli jest źródłem kłopotów człowieka, ponieważ trudno mu wybierać, co jest dobre, a co złe”

10. Miłość

Renesans

– miłość pozwala realizować społeczeństwo, źródło radości

Barok

– miłość cielesna, ziemska jest potępiona

– analogia między Erosem i śmiercią – Kupido i Thantos często zabawiają się wspólnie, pierwszy złotymi grotami rozpala pożądanie, drugi ołowianymi strzałami śmierci odziera z pozorów istotę rzeczy