Dramat:jeden z trzech zasadniczych rodzajów twórczości literackiej. Na pierwszym planie znajduje się świat przedstawiony, wydarzenia: akcja, świat wewnętrzny bohaterów. Bohater wypowiada się bezpośrednio (bez narratora) w dialogach i monologach. Oprócz tego w budowie dramatów wyróżniamy didascalia. Dramat zbudowany jest z aktów, scen i odsłon. Język w utworze kieruje uwagę na świat przedstawiony i przeżycia bohaterów (dominuje funkcja poznawcza).

Dramat jako gatunek dzielimy na komedię, tragedię i różne typy dramatu nowożytnego.

1. Powstanie dramatu:

W antyku, związane z kultem Dionizosa (na początku z chóru wyodrębnił się przewodnik, potem zostają wprowadzeni aktorzy: najpierw jeden (wprowadza go Tespis), potem drugi (Ajschylos) i trzeci (Sofokles). W tle zawsze komentarz chóru.

Dramat wystawiany był w teatrze o charakterystycznej budowie: skene, proskenion, orchestra, parados, theatron. Teatr w życiu starożytnych Greków miał duże znaczenie:

1. związek z mitem i tradycyjną religią,

2. sztuki były pisane na podstawie mitów,

3. funkcja wychowawcza,

4. katharsis – oczyszczenie, rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie uczuć odbiorcy pod wpływem wstrząsu emocjonalnego

Dramat antyczny: z przykładem tragedii Antygona Sofoklesa

– budowa: prolog – wstęp, parados – pierwsze wejście chóru, epeisodion I (bohater), stasimon I (chór), epeisodion II, stasimon II, epeisodion III, stasimon III, epeisodion IV, stasimon IV (= rozwinięcie), epeisodion V, stasimon V (perypetie – niespodziwane zdarzenia zmieniające kierunek akcji), exodos – katastrofa,

– rola chóru: doradza, komentuje wydarzenia, pełni funkcję narratora, ocenia postacie, nie wpływa na przebieg akcji,

– fabuła – utwór wykorzystuje wydarzenia mitologiczne,

– bohaterowie z rodu królów: Antygona, Kreon, Ismena,

– ton podniosły, uroczysty,

– zasada estety: sceny tragedii nie mogą sąsiadować ze scenami komedii (epizodycznymi) – tragedia miała wzruszać – ton patetyczny. W tragedii brak scen zbiorowych (trzech aktorów),

– zasada trzech jedności w tragedii

akcji – fabuła obejmowała jeden wątek, akcja to ciąg wydarzeń przyczynowo – skutkowych, układających się w kolejne fazy, co przybliża roziązanie konfliktu

miejsca – akcja dzieje się przed pałacem królewskim w Tebach ( w tragediach antycznych bywały wyjątki),

czasu – czas fabuły to czas jej przedstawienia,

– tragiczny konflikt w „Antygonie”: Bohaterowie są w sytuacji wyboru i wybierają między dwoma równorzędnymi wartościami. Obie strony mają rację, ale zwyciężyć może tylko jedna.

Najwięksi tragicy greccy:

Ajschylos: Błagalnice, Persowie, Ofiarnice,

Sofokles: Antygona, Król Edyp, Ajas,

Eurypides: Medea, Hipolit, Elektra„

RODOWÓD KOMEDII

Starożytność – komedia związana z małymi Dionizjami, uważano za gatunek gorszy, dopuszczalna swoboda kompozycji, zachowana tylko jedność akcji.

styl: potoczny, rubaszny,

gatunek swobodny

Komediopisarze: Arystoteles – Grek,

Plaut, Terencjusz – starożytność

Twórcy rzymscy przerabiali komedie greckie. W średniowieczu nie rozwija się komedia, tylko krótkie wstawki: intermedia, interludia <- śmieszne. W średniowieczu komedia na równi z tragedią.

Commedia dell’arte – rozwija się we Włoszech w baroku, przeznaczona dla ludu, wywodzi się z tradycji mitów grecko-rzymskich.

Fabuły schematyczne, tematy powtarzające się, teatry zespołowe – trupy. Aktor przez całe życie grał tę samą rolę, dochodził do perfekcji. Stałe postacie: Pantalone, Doktor, Kapitan, Arlekin, Colombina.

DRAMAT KLASYCZNY:

a) Odprawa posłów greckich – Jana Kochanowskiego

· bohaterowie: Aleksander, Artenon (kontrast, zestawieni na zasadzie opozycji),

· budowa klasyczna: prologi, epeisodion, stasimon (chór) I – V, epilog,

· PODOBIEŃSTWA: kompozycja wierna wzorowi antycznemu. Zachowanie trzech jedności oraz jedności estety. Rola chóru tak jak w dramacie antycznym, jednak związek z akcją jest różny. Ilość aktorów na scenie max. 3. Tematyka z mitu greckiego. Bohaterowie z rodów królewskich.

· RÓŻNICE: katastrofa zastępcza w proroctwie Kasandry. Nawiązanie do realiów poskich (aluzja do ustroju politycznego i społecznego Polski). W tytule nie ma imienia postaci. Konflikt tragiczny skupiony wokół zbiorowości. Mniejsza rola fatum.

b) Cechy dramatu szekspirowskiego: Makbet

· zerwanie z zasadą trzech jedności, kompozycja wielowątkowa, postacią łączącą jest Makbet i jego losy,

· brak jedności estety,

· na scenie może występować większa liczba osób. Obecność świata fantastycznego. Zmienność nastrojów, sceny zbiorowe. Brak chóru. Rola przyrody, elementy dźwiękowe i kolorystyczne: burza, krew. Historyzm w dramacie, wykorzystanie kronik Anglii, Szkocji i Irlandii.

Teatr szekspirowski:

– był dramatem publicznym,

– trójkondygnacyjny,

– widzowie zasiadali na galeriach,

– na środku domek z chorągwią,

– aktorzy grali na wysuniętej scenie, scenie wyższej,

– teatr bez dekoracji – tylko napisy, bogate stroje. Teatr miał poruszać słowem

c) Hamlet Szekspira

– odrzucenie zasady trzech jedności

· jedność czasu: akcja rozciągnięta w czasie,

· jedność akcji: wątki równoległe: zdobycie władzy, miłość, epizody,

· jedność miejsca: nie zachowana, np. statek,

– występowanie scen zbiorowych i monologów (w nich najpełniej poznajemy Hamleta),

– zerwanie z jednością estetyki,

– przemieszanie scen tragicznych i komicznych,

– obecność postaci nadprzyrodzonej, której obecność ma wpływ na akcję,

– podział na akty i sceny,

– najważniejszym problemem w dramacie jest osobowość bohatera, jego rozterek i problemów sprawiedliwości, winy i kary,

– wprowadzenie teatru w teatrze: wystawienie dramatu w „Hamlecie” – scena przełomowa, ujawnia się wina Klaudiusza, chęć wysłania Hamleta do Anglii.

Utwór szczególnie popularny w romantyźmie. Postać Hamleta jest prekursorem bohatera romantycznego (nieszczęśliwa postać, która szuka celu i sensu życia. Jest młodym królewiczem duńskim – syn zmarłego króla, ma ojczyma – niechęć do niego z powodu zamordowania jego ojca). Treścią „Hamleta” jest zemsta, która powoli dojrzewa, kara zostaje wymierzona, Hamlet sam ginie.

Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza

– komedia polityczna – miała pomóc uchwałom sejmowym,

– krytyka stronnictw politycznych, metod rządzenia, aparatu władzy,

– akcja (intryga) jest tylko pretekstem do przeforsowania określonych poglądów politycznych (tu: stronnictwa politycznego),

– uważany za komedię klasyczną: wprowadzenie, perypetie, punkt kuluminacyjny, rozwiązanie,

– zachowanie klasycznej struktury akcji. Wydarzenia są zwyczajne, ludzie przeciętni. Język prosty, elementy mowy potocznej. Bohaterowie są schematyczni, występuje często motyw: dwóch mężczyzn walczy o jedną kobietę (wygrywa dobry). Cel komedii – MORALIZATORSTWO – dydaktyczny charakter utworu,

– postacie: obóz patriotyczny: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna (postacie białe),

szlachta konserwatywna: Starosta, Gadulski,

szlachta sfrancuziała: Szarmancki, Starościna,

Postacie dobrane na zasadzie kontrastu:

Podkomorzy – Starosta

Walery – Szarmancki

Podkomorzyna – Starościna

Świętoszek Moliera – Barok

Komedia ma nie tylko smieszyć, ale także wskazywać jak postępować lub nie postępować. Komedie charakteru – ukazujące charakter postaci – komedie Moliera.

DRAMAT ROMANTYCZNY

a) Dziady część III Adam Mickiewicz

cz. II, III, IV – cz. skończone

cz. I – cz. nieskończona CELOWA FRAGMENTARYCZNOŚĆ

cz. II – dramat ludowy, w którym na pierwszym planie są: ludowość, dydaktyzm, problematyka moralna, związek z dramatem antycznym, na co wskazuje obecność chóru, zachowanie jednośći czasu i miejsca, brak jedności akcji

cz. IV – dramat psychologiczny ukazujący skomplikowaność człowieka, jego przeżycia wewnętrzne

cz. III – dramat narodowy – bphater = naród, Konrad reprezentuje zbiorowość; sceny są luźno powiązane, przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi:

· realistyczne (sceny zbiorowe): bal, scena więzienna, salon warszawski,

· fantastyczne (monologi bohaterów): widzenie ks. Piotra, widzenie Ewy, Wielka Improwizacja.

Wykorzystano elementy średniowiecznego misterium (dramat religijny ukazujący walkę między Bogiem a Szatanem).

Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:

· monologi – sceny liryczne

· opowieść: o Ciechowskim , Sobolewskiego – sceny epickie

Trzy miary czasu:

· czas historyczny: Gustaw na ścianie celi napisał 1823 r., data procesu Filomatów i Filaretów, represje carskie

· czas religijny: 1.XI – śmierć Gustawa, narodziny Konrada, 24.XII – spotkanie w celi, improwizacja Konrada, Wielkanoc – widzenie ks. Piotra, zmartwychwstanie

· czas agrarny: (mitu agrarnego związanego z prawami natury, cyklem biologicznym: narodziny, wzrost, śmierć; mit wieczny) – związane z symbolem „ziarna”

W III cz. „Dziadów” został przedstawiony obraz martyrologii społeczeństwa polskiego; tekst antyrosyjski oparty na autentycznych wydarzeniach.

Podział narodu:

· towarzystwo przy drzwiach: interesuje się prześladowaniem Polaków, chce o nich wiedzieć jak najwięcej, mówi po polsku,

· towarzystwo stolikowe: mówi po francusku, rozmawiali tylko o balach, zabawach, są karierowiczami, zabiegają o stanowiska np. Doktor, służalczość wobec cara.

W dramacie występują wielkie monologi przedstawiające sposób widzenia świata. Forma wilkiej improwizacji jest to dialog między Bogiem a człowiekiem (Konradem – utożsamia się z ludem, chęć poświęcenia się), w którym milczenie Boga prowokuje człowieka do bluźnierstwa. W tekście występuje głos (lewy i prawy – walka dobra ze złem – PSYCHOMACHIA).

Ks. Piotr za swoją pokorę otrzymał łaskę widzenia losów Polski, widzenia wskrzesiciela narodu: „a jego imię będzie czterdzieści i cztery”

Kordian J. Słowackiego

– zerwanie z zasadą trzech jedności

· jedność miejsca: akcja dzieje się w różnych miejscach,

· jedność czasu: wiele lat,

· jedność akcji: luźna kompozycja, nie ma akcji przyczynowo-skutkowej

– kompozycja otwarta: nie znamy dalszych losów Kordiana, „Kordian” miał być pierwszą częścią trylogii, jednak więcej się nie ukazało,

– bohater romantyczny: tajemniczy (imiona), samotny, zbuntowany,

– przemieszanie scen fantastycznych (skok na chmurę, strach i imaginacja) i realistycznych,

– związek „Kordiana” z moralitetem średniowiecznym: ukazanie bohatera, który poszukiwał wzoru życiowego,

– synkretyzm rodzajowy: liryka, epika (bajka), dramat (monologi) i gatunkowy: wprowadzenie różnych gatunków literackich.

Słowacki krytykuje ideę męczeństwa, poświęcenia się, jest to idea zgubna. Kordian jest bohaterem słabym.

PROLOG:

I osoba: poglądy Mickiewicza: jednostka będzie walczyć o niepodległość

II osoba: nie wiadomo czyje poglądy

III osoba: poglądy Słowackiego – wezwanie, aby Polska rozbudziła się, zaczęła walczyć

Jest to polemika między Słowackim a Mickiewiczem. Mickiewicz popierał mesjanizm, a Słowacki nie.

„Kordian” powstał po powstaniu listopadowym. Ukazane są wydarzenia z przed powstania, przygotowanie do zamachu na cara. Zawiera przyczyny klęski późniejszego powstania:

· nieodpowiedni dowódcy,

· spiskowcy, którzy podjęli się działania, nie są zorganizowani, ulegają wpływom,

· szlachta chce walczyć sama bez ludu, lud nie jest przygotowany do walki, nie jest zainteresowany polityką.

Nie boska komedia Zygmunta Krasińskiego

– dramat o rodzinie, społeczeństwie, dramat racji cząstkowych,

– zerwanie z zasadą trzech jedności:

· akcji: wiele wątków, brak akcji przyczynowo-skutkowej, luźna kompozycja, poszczególne sceny nie łączą się ze sobą, postacią je łączącą jest mąż,

· miejsca: różne miejsca, np. dom, cmentarz,

· czasu: wiele lat,

– kompozycja otwarta – nie znamy dalszych losów rewolucjonistów,

– występowanie scen zbiorowych i monologów,

– przemieszanie scen realistycznych i fantastycznych: obecność postaci nadprzyrodzonej, która zmienia bieg wydarzeń,

– brak głównego bohatera, postacią łączącą jest mąż,

– wpływ moralitetu średniowiecznego: walka złych i dobrych duchów o duszę bohatera,

– synkretyzm rodzajowy:

· liryka: monolog, rymy, wypowiedzi Orcia,

· cechy liryczno – epickie: wstępy pisane prozą,

· epika: opisy: punkt kulminacyjny – polemika, narrator wygłasza wstępy,

· dramat: konstrukcja akcji: dialogi.

DRAMAT MODERNISTYCZNY

Wesele Wyspiańskiego

– zachowana zasada trzech jedności (choć z wyjątkami)

· miejsca: I i II akt – wesele w dworku Włodzimierza Tetmajera, akt III wychodzi poza izbę,

– występowanie scen komediowych i tragicznych,

– podział na akty: I – realistyczny, II – symboliczno-romantyczny, III – symboliczny; oraz sceny

– didaskalia w III akcie są dłuższe, opisują bezruch lub powolny ruch, didaskalia pisane prozą poetycką równoważne tekstowi dramatu,

– bohaterowie: chłopi mówią gwarą np. „Pon się boją we wsi ruchu,

Pon nos obśmiwają w duchu”,

– sceny zbiorowe np. w III akcie: zebranie ludu pod kościołem,

– bohaterowie to lud – chłopi i inteligencja z miasta przybyli na wesele,

– symbol tańca: dwie ostatnie sceny: taniec chocholi: „w tańcu automatycznym, półsennym trwa ta Polska o powstaniu marząca, igraszka w ręku martwej figury słomianej” – obojętność, zastój, bierność, niemożliwość działania, marazm,

– obecność świata realistycznego i fantastycznego: np. postać Marysi, Stańczyka, Rycerza, Hetmana, … ,

– w „Weselu” mamy obraz dwóch grup społecznych. Inteligencja jest krytycznie przedstawiona i nastawiona, nie jest w stanie poprowadzić chłopów do walki. Chłopi chcą iść do walki, ale potrzebują przywódcy. Niemożliwość porozumienia między wsią a miastem: „każdy sobie rzepkę skrobie”.

Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej

– dramat naturalistyczny,

– świat utworu jest dokładnie przedstawiony, w tym okresie rozwija się scena pudełkowa,

– osoby mówią różnym językiem: następuje idealizacja języka,

– dulszczyzna (obłuda, zakłamanie, kołtuństwo) jest obecnie zauważalna w życiu rodzinnym

W małym dworku WITKACEGO

– parodia dramatu realistycznego Rittnera,

– wszystko co u Rittnera było prawdziwe, tu okazuje się być przepełnione kpiną, fantastyką, groteską, świat przedstawiony ulega zdeformowaniu, zaś zachowania bohaterów są niezrozumiałe, niedorzeczne. Wartości moralne, estetyczne gdzieś zniknęły, pozostanie jedynie chaos i zbliżająca się nieuchronna katastrofa.

Szewcy WITKACEGO

– dramat ukazujący rewolucję, która pożera własne dzieci,

Świat zmierza do nieuchronnej katastrofy. Degradacja uczuć, bohaterów – okaleczona psychika. Bohaterowie zaczynają mówić dziwnym językiem, pomieszanie patosu z wulgarnością. Brak miejsca na miłość. Akcja toczy się wokół kolejnych przewrotów, rewolt.

DRAMAT WSPÓŁCZESNY:

Tango – Mrożka

– konstrukcja dramatu: elementy tradycyjnego dramatu,

– podział na akty,

– didaskalia (bardzo bogate): dokładnie przedstawiające przestrzeń sceniczną, wygląd postaci,

– ekspozycja, zawiązanie akcji (bunt Artura), punkt kulminacyjny (przygotowanie do ślubu) i rozwiązanie zakończone katastrofą, śmiercią,

– bohaterowie są przedstawicielami grup społecznych, chociaż mają pewne cechy osobowości, np. Stomil i Eleonora: podstarzali przedstawiciele awangardy,

– dramat czterech ścian (jesteśmy jakby w domu rodziny). Dwa pierwsze akty są podobne do dramatu czterech ścian, trzeci akt – elementy dramatu, absurdu, okrucieństwa. W klasyczną formę dramatu włączone są elementy nowatorskie,

– obecność komizmu: słowny oraz sytuacyjny: babcia na katafalk, Eleonora słuchająca Bacha i biegająca nago po lesie,

Kartoteka Różewicza – antydramat,

– bohater jest antybohaterem,

– nie można określić czy jest jedność miejsca, gdyż nie ma tradycyjnego miejsca: pokój bohatera staje się ulicą, kawiarnią, salą egzaminacyjną, miejscem akcji jest udręczona podświadomość bohatera,

– czas: odejście od dawnej kategorii czasu scenicznego, pojęcie bezczasu, przemieszanie teraźniejszości i przeszłości,

– akcja: brak akcji przyczynowo – skutkowej, akcja nie rozwija się, zaprzeczenie akcji,

– chór starców: chór pełnił rolę narratora, komentatora, wygłaszał prawdy, mądrości; tu: starcy są zaprzeczeniem, nie wnoszą nic wartościowego, nie wygłaszają prawd moralnych. Chór usiłuje wpłynąć na bohatera, ingeruje w jego poczynania: „No róbże coś”,

– nie ma podziału na akty i sceny,

– odrzucenie zasady naturalnego prawdopodobieństwa (tylko dążenie do realizmu), prawdziwość pewnych rzeczy, ale obecność scen nieprawdopodobnych (np. zamordowanie chóru, absurd niektórych przedmiotów),

– absurd językowy,

Taki sposób budowy utworu służy sfunkcjonowaniu kompozycji dramatycznej, podkreśleniu rozpadu bohatera, stanu destrukcji. Dostrzegalny jest chaos w kompozycji i języku.