Nurt ten rozwijał się w epoce Oświecenia jako konkurencyjny wobec klasycyzmu i rokoka.

Nazwa prądu pochodzi od angielskiego słowa sentiment (czucie, uczucie). Termin ten upowszechnił się wraz z tytułem popularnej powieści Laur­ence’a Sterne’a „Podróż sentymentalna”.

Główne założenia ideowe prądu kształtowałt się na gruncie angielskim i francuskim pod wpływem dwu koncepcji filozoficznych: empiryzmu i russoizmu. Pewne podstawy orientacji psychologicznej dała nauka o do­świadczeniu wewnętrznym Locke’a. Teoretycznym uzasadnieniem tak charakterystycznej dla sentymantalizmu uczuciowej postawy wobec świata stał się empiryzm Davida Hume’a, uznający doznania uczuciowe za pierwotny impuls poznawczy, a uczucie sympatii – za źródło moralno­ści. Sentymentalizm kładł nacisk na analiże jednostkowej sytuacji czło­wieka i na tkwiące w nim sprzeczności.

Patronem i głównym ideologiem sentymentalizmu był Rouseau. Jako zwolennik „powrotu do natury” zwracał on uwagę na czułość i dobroć jako pierwotne wartości natury ludzkiej, nie skażonej przez cywilizację. Nieustające przyczyny zła widział układzie stosunków społecznych i opartej na nich etyce. Rouseau zwracał uwagę na człowieka jako jed­nostkę przeżywającą podwójny konflikt: wewnętrzny – między pierwotną „naturą”, a „kulturą’; oraz zewnętrzny – ze społeczeństwem. Sztandarowy utwór Rouseau z jego sentymentalnego nurtu „Julia, czyli Nowa Heloiza, listy dwojga kochanków, mieszkańców małego miasteczka u podnóża Alp” opowiada historię lirycznej miłości dwojga ludzi. Spisana jest w formie listów obojga kochanków do siebie nawzajem. Bohaterowie wyra­żają swoje wielkie uczucie, snują refleksję na jego temat, rozważają me­andry miłości i niebezpieczeństwa czychające na kochanków i ich uczu­cie, zarówno stworzone przez nich samych jak i wrogie im otoczenie. Utwór ten nawiązuje luźno do słynnego średniowiecznego skandalu, uwiedzenia nieletniej uczennicy Heloizy przez jej nauczyciela, wybitnego francuskiego teologa i uczonego Abelarda.

Sentymentalizm uważany jest przez wielu za wstęp do Romantyzmu i bez wątpienia ma z nim pewne cechy wspólne. Nic więc dziwnego, że jeden z pionierów romantycznych trendów w literaturze – Wolfgang Goethe – miał w swym dorobku utwory uznane za typowo sentymentalne. Takim utwo­rem jest powieść „Cierpienia młodego Wertera”. Podobnie jak „Nowa Heloiza” ujęta jest w formę listów tytułowega bohatera do przyjaciela. Ukazuje ona losy młodego człowieka, cierpiącego z powodu nieszczęśli­wej miłości i kończącego samobójstwem. Ale milość była tylko jedną z przyczyn, i to nie najważniejszą, jego ucieczki od życia. Postać Wertera uosabia konflikt szlachetnej jednostki z filisterskim społeczeństwem mieszczańskim i wyraża bunt tej jednostki przeciw niesprawiedliwości i przesądom społecznym. Ostre tony powieści (np. samobójstwo) wskazy­wały na romantyczne tendencje Goethego, jednakże głęboka analiza sta­nów uczuciowych i duchowych bohatera typowa jest dla sentymentali­zmu.

Na gruncie polskim sentymentalizm rozwijał się równolegle do klasycy­zmu. W latach sześćdziesiątych XVIII wieku wydawano pierwsze prze­kłady dzieł obcych. Później zaczęły powstawały rodzime utwory. W prze­ciwieństwie do klasycyzmu sentymentalizm nie był związany z ośrodkiem królewskim, miał w pewnym stopniu charakter antydworski (Karpiński) i prowincjonalny. Jego stolicą były Puławy Czartoryskich. Jednym z naj­wybitniejszych polskich twórców sentymentalnym był Franciszek Karpiń­ski. Jego bardzo osbista sentymentalna twórczość (liryczna) wzbogaciła się w okresie Sejmu Wielkiego, o wiersze patriotyczne („Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta” – rozpamiętywanie dawnej chwały kraju i obecnego upadku) i społeczne. Karpiński pisał też dramaty i rozprawy (min. „O wymowie w prozie albo w wierszu”), zajmował się przekładami, wydał tom poezji zatytułowany „Pieśni nabożne” („Kiedy ranne wstają zorze…”, „Wszystkie nasze dzienne sprawy…”, kolęda „Bóg się rodzi”). Sławę przyniósł mu już pierwszy tom wierszy „Zabawki wierszem i przy­kłady obyczajne”. Zawierają one min. cykl wierszy „Do Justyny” inspiro­wane nieszczęśliwą, młodzieńczą miłością poety. Liryki te wyrażają głę­bokie uczucie i tęsknotę za ukochaną, przedstawiane np. za pomocą opi­sów przyrody i zręcznych osobistych nawiązań („Tęskność na wiosnę”). Również tematykę miłosną podejmuje najsłynniejszy utwór Karpińskiego – sielanka „Laura i Filon”. Opisuje w dialogu perypetie miłosne dwojga kochanków ich niepokoje, obawy o uczucie drugiego. Filon aby wypró­bować uczucie ukochanej i skłonić ją do odsłąnięcia uczuć, pozoruje po­rzucenie ukochanej, nie stawiając się na umuwione spotkanie pod jawo­rem. Wszystko kończy się wzruszającym happy endem.

Sentymentalizm nie mógł stworzyć poetyki normatywnej pozostając w zgodzie z ideałami subiektywizmu i indywidualizmu, upatrywania źródeł poezji w wewnętrznych przeżyciach wrażliwej jednostki. Wprtawdzie Franciszek Karpiński sformułował zasady poetyki „czułego serca” lecz zasadniczo jej charakter zależał od upodobań twórców. Mimo iż były one w pewnej mierze niejednolite, można stwierdzić iż preferowano poetykę (uczuciowość) łagodną, delikatną, a nawet łzawą. Literackim wyrazem uczuciowości bohatera sentymentalnego będą chrakterystyczne sposoby zachowania (gesty, westchnienia, lanie łez, omdlewanie, choroby) i ulu­bione rekwizyty (kostium pasterski, fujarka, wieniec, droga pamiątka itp.). Motywy te nadużywane przez tandeciarzy, utrwaliły w świadomości spo­łecznej karykaturalny i nieprawdziwy obraz bohatera sentymentalnego. Związane było to z dużą „produkcją literacką”, zgodną z oświeceniowymi postulatami odelitaryzownia literatury (w ramach szerzenia wiedzy). Ha­sła te szerzył także Rouseau. Wysuwał koncepcję „lubej prostoty”, odno­szącej się do warstwy stylistyczno-językowej.

Sentymentalizm dla osiągnięcia swych celów musiał stworzyć własny styl literacki. Oparł go na języku potocznym. Jednak wytrzebiono z niego zbyt pospolite czy ordynarne słowa. Czasami stosowano stylizację gwarową (np. w sielankach), naśladował też śpiewność ludowego wiersza (liryki Karpińskiego).

Przedstawiając „człowieka czułego” literatura sentymentalna starała się zainteresować jego psychiką, a zwłaszcza motywacją reakcji i zachowań. Oprócz tego eksponowano uczucia rodzinne, przjaźń, humanitaryzm. Szczególne miejsce zajęła miłość. Ponadto miejsce pewne zdobyła tema­tyka społeczna i patriotyczna.Konflikty wewnętrzne bohaterów przebie­gały najczęściej na płaszczyźnie przeciwstawienia trgo, co pierwotne i naturalne, temu co wtórne i sztuczne. „Naturalny” świat uczuć bohatera contra „zła” cywilizacja, a więc uprzedzenia stanowe, dworska obłuda, miejskie zwyczaje itp.

Ideowe i artystyczne założenia sentymentalizmu dawały się realizować we wszystkich rodzajach literackich, w poezji i prozie. Liryka była rodzajem z założenia bliskim człowiekowi o „czułym sercu”, ułatwiała bowiem wyrażanie indywidualnych uczuć. Wymagała jednak rezygnacji ze stylu wysokiego na inne sugerujące prostotę i szczerość, bliskość z czytelni­kiem. Dotyczyło to zarówno liryki osobistej, jak i społeczno-patriotycznej i religijnej. Do ulubionego gatunku literackiego należała sielanka. Prze­twarzano ją w najrozmaitsze sposoby, także niejednokrotnie silnie odbie­gała od pierwotnego wzorca w stronę czystego liryku (wiersze Karpiń­skiego „Do Justyny”), dramatu („Troiste wesele” Kniaźnina) czy obrazka epickiego („Wiesław” Brodzińskiego).

Poza sielanką chętnie posługiwano się pieśnią, elegią, dumą, odą.