Krzyż i miecz były symbolami ideałów średniowiecznego człowieka. Wytyczne dla życia duchowego i materialnego człowieka tworzyły dwór i kościół. Tu zrodziły się ideały etyczne: rycerza i świętego.

Teocentryczny system średniowiecza stworzył ideę o wyż­szości dóbr duchowych nad materialnymi. Ideę tą wyrażała sztuka i literatura śre­dniowiecza. Propagowała określony ideał etyczny, wyrzeczenie się warto­ści doczesnych. Czło­wiek miał dążyć do zbawienia – nadrzędnego celu życia. Drogą do tego była asceza. Częste motywy w literaturze średnio­wiecznej związane z tym ideałem etycznym – myśl o śmierci, marność nad marnościami i wszystko marność.

Pod koniec XI, w XII i XIII w. pojawia się w literaturze reli­gijnej pesy­mizm. Przejawy: naturalistyczne obrazy śmierci i agonii, katastroficzne obrazy śmierci, końca świata, sądu ostatecznego. Powstał wtedy hymn Tomasza z Coleno „Dies Irae”. Obok pesymizmu nurt refleksji na temat dobrej śmierci chrześcijanina. Teologowie opracowują zasady dobrego umierania. Popularne stają się w literaturze religij­nej: żywotopisarstwo, hagiografia. Przedstawiają one ideał epoki – ideał ascety. Literatura ha­giograficzna idealizuje życie świętych i ascetów. Najsłynniejsze legendy o świę­tych – „Złota kronika” biografia własna Varaigne. Legenda z łac. to opowieść godna czytania. Wśród ascetów średnio­wiecznych wyróżnia się święty Aleksy. Autentycznie żył w IV w., jego legenda zaczyna się w IX w. W IX w. zaczynają powstawać w Europie różne utwory hagiograficzne o nim. Wielka popularność tego tematu. Polska wersja „Legendy o świę­tym leksym” pochodzi z XV w.. Święty ukazany jest jako jedyny syn księcia Rzymu. W wieku 24 lat poślubia cesarską córkę. Dokonuje wy­boru – odrzuca ziemskie przyjemności, rozkosze. W Bogu odnajduje sens życia. Oddaje żonie pierścień i dziedzictwo. Następnego dnia wyjeżdża ze złotem i srebrem, które rozdaje ubogim. Staje się żebrakiem, leży pod kościołem, tam z ołtarza schodzi obraz i mówi klucznikowi by wpuścił Aleksego do kościoła bo jest zimno. Klucznik rozgłasza cudi Aleksy staje się sławny, ucieka do rodzinnego miasta.Przez 16 lat leży pod schodami, gdzie spadają na niego pomyje. Potem opisuje w liście swoje dzieje i umiera – dzwony same biją w ko­ściołach, ludzie są uzdrawiani dzięki cudownej mocy ciała. Nikt nie mógł wyjąć listu z jego ręki prócz żony. Ludzie do­wiedzieli się o męczeństwie świętegoAleksego.

W legendach podkreślano cnoty świętych praktykowane przez nich w życiu heroicznym. Nieprawdopodobne umar­twienia np. Aleksy 16 lat pod schodami ojca.

Święci – najdoskonalszy ideał, wzorzec do naśladowania. Kronika Wiel­kopolska daje przykład władcy ascety – Prze­mysława (nie myje się, za­kłada włosienicę). Model umar­twiania ciała obcy był ascezie franciszkań­skiej. Święty Franciszek sprzeciwiał się skrajnym praktykom wobec „brata ciała”. Ideał ascezy franciszkańskiej „Kwiatki świę­tego Franciszka” – zbiór legend o nim. Adaptacja łaciń­skiego tekstu sporządzona w XIV w. przez włoskiego mni­cha. Franciszkanizm stworzył nowy typ ascezy – pogodnej, prostej wiary. Istotą była wszechogarniająca miłość pod­dana nakazom ewangelicznym: miłosierdzia i ubóstwa. Franciszek na nowo odczytał Ewangelię, gdy kościół od­szedł od istoty – nie był ubogi. Asceza dla niego – radość w przeżywaniu Boga, w każdym stworzeniu odnajduje Boga. Odrzucał upokarzanie ciała.