E. Orzeszkowa „Marta” – powieść ta odegrała dużą rolę w historii ruchu emancypacyjnego kobiet. Orzeszkowa żądała bowiem dla dziewcząt rzetelnej wiedzy, przygotowania do samodzielnego życia, nauczania zawodów, otwarcia szkół wszystkich stopni dla kobiet. Uważała, że jest to konieczne, by można było zapobiegać m.in. takiej tragedii, jaką opisała Orzeszkowa w „Marcie”. Bohaterka powieści, Marta Świcka, wdowa po urzędniku, obarczona dzieckiem, staje wo­bec konieczności podjęcia pracy i nie może jej znaleźć. Niedosta­teczne wykształcenie nie pozwala jej pracować w zawodach nauczy­cielki, tłumaczki, ilustratorki i krawcowej. Z kolei konwenanse nie dopuszczają jej do pracy w zawodach typowo męskich: w handlu, u jubilera. Pozostaje jej praca niewykwalifikowanej szwaczki, którą też w końcu traci. Skazana wraz z małym dzieckim na nędzę, zmuszona zostaje do żebractwa, a wreszcie do kradzieży. Powieść kończy się śmiercią Marty pod kołami tramwaju konnego, a dziecko zostaje na łasce losu.
B. Prus „Lalka” – Sporo miejsca w „Lalce” zajmuje portret zubożałej arystokratki – Izabeli Łęckiej. Bohaterkę charakteryzuje urok fizyczny i psychiczna „prostytucja”, świetne maniery na zewnątrz i we­wnętrzny prymitywizm, piękne gesty na pokaz i brzydota postępowa­nia, gdy „nikt nie widzi”. Portret Izabeli to dowód na niezwykłą wie­dzę psycho-socjologiczną Prusa, któremu udało się stworzyć kapitalne studium typowej arystokratki, skupiającej w sobie cechy całego jej „gatunku”.
E. Orzeszkowa „Nad Niemnem” – W tej powieści Orzeszkowa ze szczególną starannością nakreśliła obraz „wspaniałej kobiety”, pani Andrzejowej Korczyńskiej. Trzej bracia Korczyńscy wyznawali kie­dyś, tak jak Bohatyrowicze, patriotyzm aktywny, domagający się potwierdzenia w czynach, patriotyzm, w którym mieści się również idea zrównania stanów. Pani Andrzejowa nie umiała nauczyć się tego patriotyzmu, mimo całej swej miłości do męża i pragnienia, by czuć i myśleć tak jak on. Orzeszkowa jednak nie pozwala na potępienie swojej bohaterki. Tworzy z jej pustelniczego, pełnego wyrzeczeń życia autentyczny dramat, w którym najszlachetniejsze intencje zwra­cają się przeciwko człowiekowi. Na pytanie, dlaczego pani Andrze­jowa nie zdołała nauczyć się prawd, które pojęły nawet proste, schło­piałe serca szlachty (Bohatyrowicze) – odpowiedź brzmi: bo nie ko­chała ludu.
W „Nad Niemnem” Orzeszkowa przedstawiła tak ważną dla niej „kwestię kobiecą” także na przykładzie kilku innych sylwetek, jak Marta Korczyńska, która w obawie przed utratą pozycji społecznej zrezygnowała z małżeństwa z ukochanym człowiekiem, Teresa, która całe życie czekała na męża, jak rozleniwona, histeryczna Emilia Kor­czyńska i jej zepsuta salonowym wychowaniem córka Leonia.