Miłość jest jednym z najpopularniejszych motywów literac­kich. Jest uczuciem zawsze towarzyszącym człowiekowi. Można mówić o miłości między kobietą, a mężczyzną, o miłości macierzyńskiej, ojcowskiej, bra­terskiej, o miłości do ojczyzny, do przyrody. Każda epoka poświęca miło­ści mniej lub więcej uwagi. Miłość romantyczna jest uczuciem tra­gicz­nym, lecz równocześnie bardzo porywającym. Tłu­miona w poprzednich epokach, tu odżywa, wybucha ze zdwojoną mocą. Miłość romantyczna jest nieszczęśliwa, nieziemska, tak odległa od dzisiejszego schematu tego uczucia. Romantyzm stworzył całą teorię miłości, jako uczucia, które ma wymiar kosmiczny, rozrasta się bowiem od miłości zmysłowej -miłości do kobiety – poprzez więź uczuciową z bliźnimi, aż w sferę nieskończono­ści, irracjo­nalności, szczyt osiągając w miłości do Boga i ojczyzny. Mi­łość, dla wszystkich romantyków była sprawą życia i śmierci. Uczucie fascynacji, namiętności, które ogarnia dwoje ludzi, jest tak silne, że nie można go niczym prze­móc. Sięga poza grób.

Przykładem nieszczęśliwego kochanka jest Werter i Giaur. Pierwszy po­pełnia samobójstwo, kiedy dowiaduje się, że ukochana nie może być jego, drugi mści się za ukochaną. Giaur to romantyczny kochanek, który staje się zbrodnia­rzem, w czasie spowiedzi nie żałuje za swoje grzechy. Bo­hater jest egotystą zakochanym w swej wielkości i prze­wrotności. Jego wielka, żarliwa i tragiczna miłość przeradza się w nienawiść do ludzi, bo ich obciąża winą za swe nie­szczęście. Jednak Giaur wie, że zawinił i tak samo cierpi z powodu utraty ukochanej, jak z powodu popełnionej zbrodni.

W literaturze romantycznej odnajdujemy wiele nieszczęśli­wych par. Np. Jacek Soplica i panna Ewa Horeszkówna z „Pana Tadeusza” czy Karusia i Jasieńko z ballady „Ro­mantyczność”. Karusia to obłąkana dziewczyna, która roz­mawia ze swym zmarłym kochankiem, którego widzi co noc we śnie. Zjawa jest biała jak chusta, ma zimne dłonie, znika, kiedy zaczyna świtać, kiedy pierwszy kur zapieje. Dziewczyna obawia się zjawy, jedno­cześnie prosi, aby ukochany nie opuszczał jej:

„Ach jak tam zimno musi był w grobie!

Umarłeś! tak, dwa lata!

Weź mnie, ja umrę przy tobie „

Ballada „Romantyczność” jest utworem programowym gło­szącym typowo romantyczne poglądy, które wyrażają bez­względną wyższość uczucia nad rozumem. Podobnie Kor­dian z dramatu Słowackiego przeżywał naturalną ziemską miłość mężczyzny do kobiety. Kochał on piękną Włoszkę Wio­lettę, która dowiedziawszy się o utracie majątku przez ukochanego, od­wraca się od niego i wyznaje, że nigdy nie kochała go prawdziwą miło­ścią. Tak więc Kordian doznaje zawodu, traci wiarę w jakiekolwiek wiel­kie uczucie między kobietą i mężczyzną. Dochodzi do wniosku, że praw­dziwa miłość nie istnieje przynajmniej tu, na ziemi.

Jednak najtragiczniejszym kochankiem jest Gustaw z IV części „Dzia­dów” przeżywający nieszczęśliwą miłość, która podobnie jak u Wertera prowadzi go w konsekwencji do samobójstwa. W godzinie rozpaczy Gu­staw wspomina, że doznał obłędu obserwując spod okien pałacu wesele swojej ukochanej. Gustaw jest kochankiem z woli Boga, a jego miłość ma wymiar nieziemski. Wierzy on, że nawet jeżeli zła ręka łudzi dusze rozłą­cza, to i tak kochankowie spotkają się w niebie. Gustaw, nie potrafiąc pogodzić się z utratą kochanki, popełnia samobójstwo. Ale jego miłość jest nie­ziemska, nie kończy się wraz ze śmiercią, trwa na wieki. „Łańcuch się rozciąga, ale nie pęka”. Gustaw jest niewolni­kiem miłości romantycz­nej – jako duch powraca co roku na ziemię, w celu ujrzenia ukochanej i powtórnego zakończe­nia życia. Tęsknota zmieszana z bólem i rozgory­czeniem doprowadziła młodego Gustawa do szaleństwa.Wypowiada on słynne słowa: „Kobieto, puchu marny, ty wietrzna istoto”. Jednak miłość jest najsilniejsza, zmusza do powrotów. Mimo żalu, Gustaw cały czas chce zobaczyć ukochaną, być na jej usługach, być przy niej. Jego dusza wciąż wielbi Ma­rylę, wspomina „boskie pocałunki swej kochanki, pły­nący z nich nektar boski”. Zdesperowany bohater romantyczny, nie potra­fiący znaleźć szczęścia w miłości, nawet w świecie pozaziemskim mówi: „Kto miłości nie zazna, ten żyje szczęśliwy, i noc ma spokojną, i dzień nielękliwy”. Bohater romantyczny nie znajduje więc szczęścia na „ziem­skim padole”. Szuka więc go w przyjaźni, jako 15-letni Konrad, zadu­rzony w starszej od niego przyjaciółce Laurze. Mimo wielkich chęci nie potrafi zjednać sobie najdroższej mu istoty. Szuka z nią duchowego po­krewieństwa, drugiej po­łowy duszy. Niestety, spotyka go zawód – przy­jaźń wiążąca go z Laurą ma charakter opiekuńczo-macierzyński, a nie przyjacielski, jakiego oczekiwałby Konrad. Miłość przyja­cielska również nie spełnia oczekiwań romantyka. W twór­czości romantyków również obecna jest miłość do poezji. Typowym poetą, całym życiem oddającym istotę poezji, jej piękno i prawdę, jest Mąż z „Nie-boskiej komedii” Zyg­munta Krasięskiego. żyje on w świecie złudzeń i marzeń, które traktuje jak coś wyższego niż życie rodzinne, nużące ba­nalnością. Podąża za Dziewicą – symbolem idealnej poezji, ale także złego ducha. Wyznaje jej miłość i prosi, by za­brała go ze sobą. Okazuje się, że uczucie Męża do tej ko­biety nigdy nie uległo zmianie. Istnieje nadal. Mąż przeklina chwilę, ” w której pojął obojętną mu kobietę, w której opu­ścił kochankę lat mło­dych, myśl myśli, jego duszę duszy jego”. Jednak nad przepaścią opada z Dziewicy piękno, jawi się ona poecie jako trup w kłębowisku żmij. Poeta-Mąż poznaje swój błąd, idealna poezja jest nieosiągalna, spor­ności po­między uprawianiem poezji idealnej a życiem nie da się usunąć. Tragizm jego pogłębia świadomość, że jest winien śmierci żony i nieszczęścia Orcia, skazanego na życie poety. Dlatego też Mąż potępia poezję, prze­staje być ona dla niego obiektem godnym i wartym miłości.

Na najwyższym szczeblu w hierarchii miłości romantycznej stoi czasem ukryta i nieśmiała, a niekiedy – wręcz przeciw­nie – odważna i niemalże demonstracyjna miłość do ojczy­zny pozostającej w niewoli oraz do na­rodu skutecznie i systematycznie pacyfikowanego przez zaborców. O takiej miłości mówi Konrad w Wielkiej Improwizacji „Dziadów” Mic­kiewicza: „…W ojczyźnie serce me zostało.” Konrad jest więźniem car­skim, samotnym poetą. Podnosi on bunt prze­ciwko Bogu i stawia Mu rozległe żądania. Popycha go do tego rozpaczliwa świadomość bezmiaru cierpień własnego narodu i pragnienie wyrównania krzywd. Konrad bo­wiem identyfikuje się z cierpiącą Polską. Słowami „…Ja i ojczyzna to jedno. Nazywam się Milijon – bo za milijony kocham i cierpią katusze” daje wyraz miłości dojrzałej, pełnej po­święceń, obligującej do wielu wy­rzeczeń i ofiar na rzecz Ojczyzny.

Konrad jest przykładem romantycznego bohatera – patrioty. Kocha ideę przyszłego, wyzwolonego z niewoli narodu: „Ja kocham cały naród, chcę go dźwignąć, uszczęśliwić, chcę nim cały świat zadziwić.”, kocha jak przyjaciel, kochanek, małżonek, jak ojciec. To jego uczucie jest syntezą wszel­kich możliwych odcieni miłości. Równie wielkim patriotą jest Kon­rad Wallenrod, główny bohater dramatu Adama Mic­kiewicza pod tym samym tytułem. Można powiedzieć, że postać ta jest nawet tragiczniejsza od Konrada z III cz. „Dziadów”. Konrad z III cz. „Dziadów” był szaleń­cem ogar­niętym przez miłość do ojczyzny i narodu. Natomiast Kon­rad Wallenrod musi wybrać między miłością do żony – Al­dony, a miłością do ojczyzny. Jednak miłość do ojczyzny zwycięża. Konrad Wallenrod wie, że musi porzucić żonę, poświęcić swoją miłość i miłość Aldony aby rato­wać ojczy­znę. W słowach „stokroć przeklęta godzina”ujawnia się cały dramat bohatera. Konrad Wallenrod samotnie podejmuje walkę z Zako­nem Krzyżackim. Niszczy go metodą pod­stępu i zdrady, a więc obiera sposób moralnie naganny. Bohater jest świadomy amoralności jakiej się dopuszcza jednak wie, że nie ma innej drogi:

„Jeden sposób Aldono, jeden pozostał Litwinom

Skruszyć potęgę Zakonu […]

Stokroć przeklęta godzina,

W której od wroga zmuszony chwycić się tego sposobu.”

Dlatego też bohater przeżywa konflikt racji. Jako chrześci­janin i rycerz łamie zasady etyczne, plami honor rycerski. Jednak czyni to z miłości do ojczyzny. Dokonuje straszli­wego wyboru, poświęca nie tylko życie do­czesne, ale także swe życie wieczne: „Chcę wiedzieć co mnie w piekle czeka.” Konrad Wallenrod nie tylko przeżywa konflikt z samym sobą, ale wyrzeka się szczęścia osobistego i ska­zuje się na wieloletni pobyt wśród znienawidzonych wrogów jako mistrz krzyżacki. A więc jego miłość do ojczyzny była bezgraniczna i żarliwa. Dla ojczyzny poświęca nie tylko miłość kobiety, ale i honor – skazuje się na wieczne życie wśród kłam­stwa.

Drugim wielkim twórcą polskiego romantyzmu był Juliusz Słowacki. Przeciwstawił on mickiewiczowskiemu Konradowi Kordiana. Jest to bo­hater nieszczęśliwy w miłości, rozcza­rowany światem. Jedyną jego ostoją jest patriotyzm, miłość do ojczyzny. Postanawia walczyć o wolność Pol­ski. Jednak okazuje się, że sam musi wyzwolić naród od cara. Miłość do ojczyzny i chęć oswobodzenia narodu doprowadza Kor­diana do szaleń­stwa, pada on zemdlony pod komnatą cara. Słowacki chciał tu ukazać, że jednostka nie jest w stanie zmienić sytuacji narodu i nie pomoże w tym nawet fana­tyczna miłość do ojczyzny i całkowite poświęcenie.

Miłość jest największą wartością życia. Każdy człowiek dąży do miłości. W epoce romantyzmu w Polsce widzimy równie silną miłość do ojczyzny, jak do kochanki.

Można zaryzykować stwierdzenie, że miłość romantyczna to uczucie szalone, fanatyczne, pozbawione trzeźwej kon­troli rozumu. To nieokieł­znany wybuch wewnętrznych prze­żył, wzruszeń bohatera. Według ro­mantyków poznanie idealnej miłości jest dane tylko jednostkom wybit­nym, które są w stanie widzieć oczyma duszy, dostrzegać prawdy żywe. A więc idealna miłość romantyczna to miłość do ko­chanki – drugiej idealnej połówki, to miłość do ojczyzny, poezji, wartości ponadczasowych. Miłość ta czasami pełna jest buntu, bluźnierstwa przeciwko Bogu, niezgody na ota­czający świat, bólu niedocenienia. Ale miłość może też być delikatno­ścią i pięknem. Mówi o tym Mickiewicz w wierszu „Snuć miłość”. „Snuje” on miłość jak jedwabnik, leje jak źródlaną wodę. Pielęgnuje ją jako skarb najdroższy, naj­cenniejszy.