MICHAŁ GŁOWIŃSKI – POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA

 

    prace o powieści młodopolskiej pisali Brzozowski, Irzykowski, Komornicka, Lach, Ortwin, Dąbrowski

    niemonograficzne założenia Głowińskiego przy tworzeniu tej książki

    stosuje poetykę historyczną

    I. Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej

    gatunek to znak literackości, kategoria znana od wieków – stąd teza o historyczności gatunku

    ważna jest świadomość gatunkowa

    gatunek to gramatyka literacka

    gatunek to gra konieczności i możliwości

    gatunek to pole porozumienia pisarza z czytelnikiem

    inwarianty gatunkowe

    diachroniczne przekształcenia gatunku

    gatunek to konwencja literacka

    II. Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej

    prąd oddziałuje na system gatunkowy

    prąd to zespól określonych czasowo czynników

    prąd to pojęcie szersze niż pojęcie okresu literackiego

    bardzo ważny jest przedrostek PRE- jest on zespołem możliwości – literackie LANGUE epoki – strukturalizacja i destrukturalizacja epoki

    prąd dokonuje wyboru w tym, co pozostawiono mu w spadku po poprzednich epokach, prądach

    III. Sytuacja powieści młodopolskiej

    Młoda Polska – 1890 – 1918, ale w prozie trwa do 1930 roku

    w Polsce największe osiągnięcia w powieści realistycznej idą w parze z najciekawszymi powieściami awangardowymi, modernistycznymi
    (klasyka powieście realistycznej – Balzac, Dickens, Turgieniew)

    powieść młodopolska oceniana jest innymi kryteriami niż powieść realistyczna

    Brzozowski opisywał „złą kompozycję” powieści modernistycznej (nerwowość stylu)

    współżycie naturalizmu z modernizmem jest częste w prozie młodopolskiej

    modernizm miał przecież na uwadze głównie poezję

    naturalizm składa się na młodopolski fenomen

    pojmowanie naturalizmu wg wskazań Zoli: teza, że literatura kreuje wizję świata przepuszczonego przez filtr temperamentu artysty (intymne doświadczenie)

    jedność symbolizmu i naturalizmu!

    zmiana w postrzeganiu czytelnika – nie jest już apodyktycznie narzucany styl odbioru, postawa (wolny odbiór)

    zapatrzenie we wnętrze powieści

    z pozoru powieści tej epoki pełne są sprzeczności i paradoksów

    naturalizm w MP kojarzony był raczej z poezją!

    IV. Przekształcenia powieści realistycznej: pozycja narratora

    powieść modernistyczna inaczej sytuuje narratora

    ważny staje się stosunek mowy narratora do mowy kreowanych postaci

    narrator dystansuje się od mowy postaci (bez monologu wypowiedzianego)

    czasem narrator ogranicza swoje kompetencję i rezygnuje ze swojej odrębności językowej

    narracja personalna (Stanzel) – narrator nie opowiada o tym, jaki świat jest, ale o tym jak widziany jest przez określoną postać

    nastawienie na cudzą mowę – nasycenie wszystkich warstw narracji słowem postaci – tzw. punkt widzenia

    narracja pośrednia

    narrator to opowiadacz z ograniczoną odpowiedzialnością

    brak komentarzy retorycznych

    obniżenie autorytetu narratora

    ale narrator jest wciąż „gospodarzem powieści”, choć najważniejszy staje się bohater, bo to on prowadzi i prezentuje świat i wydarzenia

    powieść młodopolska kładzie nacisk na faktografię

    powieść młodopolska odrzuca moralistykę

    bardzo ważną rolę odgrywa mowa pozornie zależna

    tzw. powieści chłopskie wykorzystują różne gwary

    na pierwszy plan w powieści modernistycznej wysuwa się język bohatera

    dużą rolę w powieści młodopolskiej odgrywa kontekst

    powieść młodopolska kładzie też nacisk na psychikę bohatera

    w powieści modernistycznej język jest równoważnikiem uczucia

    osobowość bohatera ma się ujawniać przez jego działania, a nie opis

    refleksje bohatera mieszają się bezpośrednio wyrażanymi emocjami

    częste „cytaty z cytatów” – bohater staje się zwierciadłem w którym odbijają się inne postacie

    tzw. „bogate mówienie”

    w powieści młodopolskiej bohater dąży do ekspresji

    język narratora zbliża się do języka postaci

    język wskazuje na jakieś właściwości postaci świata przedstawionego

    częstym zabiegiem jest pozorowanie powieści na pamiętnik

    duża rolę w powieści młodopolskiej odgrywa ironia

    V. Powieść jako zespół scen

    scena – wytworzenie efektu chaotycznego

    zadaniem sceny było sugerowanie, że w powieści panuje taki porządek „jak w życiu”, a więc każdy może mówić w sposób nieograniczony

    powieść nie musi mieć ciągu przyczynowo-skutkowego

    w powieści modernistycznej dominuje fragmentaryczność

    fenomenalizm (psychologia bohatera powieściowego)

    dążenie do ukazania rozkładu postaci, a więc powieść młodopolska sytuuje się polemicznie wobec ujęć całościowych

    trud kreowania całości z rozsypujących się elementów przypada w udziale czytelnikowi!

    częste zastosowanie budowy powieści przez atomy powieściowe

    interwały między scenami

    przeważają w powieści modernistycznej ujęcia interaktywne

    dwuznaczna pozycja narratora wobec czasu zdarzeń

    sceny pozwalają ukazać przeszłość w przyszłości i odwrotnie

    moderniści twierdzili, że „zła kompozycja” była kwestią przestrzegania linearności życia bohatera

    telling + showing!

    zbliżenie powieści młodopolskiej do dramatu

    układ scen organizuje aktywność czytelnika

    VI. Od dokumentu do wyznania: o powieści w pierwszej osobie

    zwrot ku narracji 1-osobowej jest najważniejszą zmianą w prozie XIX wieku

    ten zwrot intronizuje narratora wszechwiedzącego

    narracja w 1 osobie postulowała wszelakie formy- od wyznania po dokument, od zapisu do manifestu postaw pokoleniowych – np. „Bez dogmatu” Henryka Sienkiewicza jest dziennikiem intymnym i powieścią polemiczną, skierowana przeciwko dekadentyzmowi, literatura intymna, analityczna, literatura wyznań (spowiedź zbolałej duszy)!

    często występuje także powieść w listach (np. Dąbrowski „Felka”)

    duża rola „pisania o pisaniu” (autotematyzm)! (np. „Pałuba” Karola Irzykowskiego):
    powieściowa metodologia powieści
    metajęzyk
    interaktywność
    cytatowość

    stylizacja powieści na dziennik była w MP bardzo atrakcyjna

    w powieści modernistycznej nie występuje inwersja czasowa

    powieść MP musi mieć początek, środek i koniec

    w powieści młodopolskiej częstym zabiegiem jest autocytat

    w MP dobrze rozwinęła się powieść pamiętnik

    VII. Konstrukcje i destrukcje

    destrukcja – kwestionowanie dotychczasowych struktur, bez proponowania nowych układów
    np. Tadeusz Miciński „Nietota” i „Xiądz Faust”

    konstrukcja – próba zorganizowania wypowiedzi wg nie znanych dotychczas reguł, próba świadoma
    np. Wacław Berent „Próchno” i „Ozimina”, Karol Irzykowski „Pałuba”

    Tadeusz Miciński:
    przegrane powieści, miał ochotę respektować wymagania powieści (bo są fabularne), ciągłość
    ale jest to też próba opanowania żywiołu fabularnego
    wprowadził chaos do swoich powieści
    miały być to powieści z kluczem
    przechodził od prozy do wiersza
    Miciński konstruuje przestrzeń w porównaniu do kinematografu
    Miciński rezygnuje z zasady prawdopodobieństwa, odrzuca uwarunkowania społeczne i psychiczne postaci

    Wacław Berent:
    wyciągnął wnioski z przekształceń w epoce
    autor „Próchna” i „Oziminy”
    Brzozowski określał „Próchno” jako „siedlisko monologów i spowiedź” (negatywnie)
    ”Próchno” ma strukturę powieści polifonicznej
    czytelnik zmuszony jest do większej aktywności (czynne czytanie)
    autor w „Próchnie” nie podaje gotowej syntezy, każdy ma sobie sam wyciągnąć wnioski
    u Berenta wszystko dzieje się w zbliżeniu
    Berent opowiada się za momentem, a neguje przeszłość i przyszłość
    powieści Berenta to „powieści wyzwolone”
    ”Próchno” jest apologią artystów fin de sieclu i jednocześnie pamfletem na nich

    Karol Irzykowski:
    bezpośrednio po publikacji „Pałuby” wypowiedział się o niej tylko Brzozowski i Lach
    dla Brzozowskiego „Pałuba” była zjawiskiem na skalę europejską, podkreślał dystans bohatera do narratora – narracja jest dyskursem
    czytelnik zdobywa tu najpierw informacje o decyzjach narracyjnych
    bezpośrednie zwroty do czytelnika, co nie pojawiało się w prozie młodopolskiej

    VIII. Powieść młodopolska – miejsce w historii

    1870 – 1880 – pierwszy okres działalności wielkich realistów

    doniosłość eksperymentów MP – potwierdziło to dwudziestolecie międzywojenny, artyści tej epoki nawiązywali do Irzykowskiego i Micińskiego

    w MP duża rolę odgrywa proza poetycka

    najbardziej aktualny i czytany był Irzykowski

MICHAŁ GŁOWIŃSKI – POWIEŚĆ MŁODOPOLSKA. STUDIUM Z POETYKI HISTORYCZNEJ
KRAKÓW 1997
(O „PAŁUBIE”)

 

    powieść młodopolska – 1890-1918

    w powieści tendencje naturalistyczne i modernistyczne – jest to zespół wewnętrznie zróżnicowany

    MP w prozie trwa do roku ok. 1930 – tradycję w prozie młodopolskiej ukształtował realizm (XIX wiek): Balzac, Dickens, itp.

    powieść młodopolska ma jednolicie skomponowaną fabułę, zamkniętą kompozycję, bohater przeżywa „historię z życia” – nie doceniano roli narratora

    o nowej powieści pisano, że cechuje ją nieustanna zmiana terenu, przejście od liryzmu do ironii

    naturalizm tworzył dogodne warunki do realizacji programu modernistycznego (np. rola temperamentu artysty jako filtra w pokazywaniu rzeczywistości, impresjonizm językowy)

    modernizm akcentuje wątki biograficzne

    powieść była środkiem bezpośredniego oddziaływania na czytelnika

    POZYCJA NARRATORA

    F. Stanzel – powieść auktorialna – mowa opowiadającego przekazuje nienaruszalne prawdy o świecie powieściowym

    w modernizmie świat jest pokazywany z perspektywy widzenia bohatera

    narrator jest „gospodarzem powieści”! (określenie Kazimierza Wyki) ale jest też kreacja bohaterów prowadzących

    głównie mowa pozornie zależna

    narrator w dużym stopniu utracił osobowość językową! (nie u Irzykowskiego)

    modernizm = psychologizm / czytelnik stawał się już nie tylko obserwatorem działań bohatera ale też jego wspólnikiem

    tendencje impresjonistyczne ujawniają się w opisie – styl osobisty – poezja narzuciła styl wypowiedzi całemu okresowi

    Irzykowskie w „Pałubie” tworzy metajęzyk (powieść homofoniczna)

    „Pałuba” neguje samą siebie jako powieść i dokonuje rozkładu postaci

    w MP następuje następuję zwrot ku narracji w 1 osobie (jak u romantyków)

    w narracji 1-osobowej akt wypowiedzi nie może w niej zostać całkowicie przemilczany, przedmiot opowieści ukazywany jest zaś z perspektywy konkretnego narratora

    powieść młodopolska „obejmowała” teren literacki od dokumentu do wyznania (powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, dziennik intymny)

    pojawiają się też refleksje o pisaniu (autotematyzm – np. w „Pałubie”) wchodzące w skład dziennika (powieść-dziennik) pozostały jedną z osobliwości o minimalnym wpływie na rozwój tego gatunku; przeniesione do innych odmian powieści, rewolucjonizowały je, tak jak je zrewolucjonizował (wbrew epoce) Irzykowski w „Pałubie”

    CZAS

    gdy autor konstruuje powieść-pamiętnik, to operuje dwoma wyraźnie od siebie oddzielonymi płaszczyznami czasowymi: czasem opowiadania czy pisania, który jest swojego rodzaju czasem teraźniejszym i czasem w którym przebiegają relacjonowane zdarzenia

    czas pisania bywa w powieści młodopolskiej wyraźnie zaznaczony (najczęściej zostaje jednak zapomniany)

    narrator ma wszelkie dane po temu, by przedstawiać swoje refleksje na temat pisania, by w pewnym sensie występować w roli teoretyka swoich własnych działań narracyjnych („Pałuba”)

    KONSTRUKCJE I DESTRUKCJE

    „Pałuba” jest przykładem destrukcji! – przykładem ekstremalnym, radykalnym

    „Pałuba” znajdowała się w sferze możliwości MP (prozy MP), nie negowała wszystkiego, przyjmowała pewne podstawowe założenia (np. konstrukcja quasi-biograficzna)

    powieść jest biografią bohatera (por. z naturalizmem), narrator sugeruje, że przeżywa kolejne doświadczenia wraz z postacią, że jego wiedza w zasadzie ogranicza się do wiedzy jego bohatera (jak w powieści biograficznej)

    Irzykowski robi dokładnie przeciwnie, cały ciężar przerzucony został z faktografii na jej interpretację, ale nie rezygnował z wprowadzanie wątków powieściowych – fabuł lokalnych

    postacie w „Pałubie” nie mówią, dominuje słowo opowiadane

    w „Pałubie” narracja często upodabnia się do dyskusji w której podmiot mówiący rozważa różne aspekty sprawy, przedstawia możliwości wielu rozwiązań

    wszyscy pisarze młodopolscy dążyli do zbliżenia narratora z bohaterem – Irzykowski przeciwnie, podkreśla dystans, dla niego narracja jest dyskursem (zbliżał się do języka krytycznego)

    język zintelektualizowany (sam Irzykowski określał „Pałubę” jako studium czy rozprawę)

    kompromitacja narratora! – opowiadacz-interpretator

    Irzykowski wprowadza też bezpośrednie zwroty do czytelnika (wyeliminowane w powieści młodopolskiej) – odbiorca wciągany jest w grę, jest wspólnikiem refleksji teoretycznej na temat samej powieści

    przejście od języka do metajęzyka – „Pałuba” to oskarżenie rzucone rutynie artystycznej