„Konrad Wallenrod” powstał w Rosji, podczas przymuso­wego pobytu Adama Mickiewicza w tym kraju w latach 1824-1829, co było konse­kwencją wyroku w procesie filo­matów. Tak pisze o nim Janusz Kleiner: „Człowiek o dwo­istym życiu – inny w otoczeniu wrogów, których pragnie złudzić i zniszczyć, inny w głębi serca, odkrywanej chyba najbliższym” – widać tutaj analogię do postaci Konrada Wallenroda.

Bohaterem „Konrada Wallenroda” jest Litwin, który jako dziecko został porwany w czasie najazdu krzyżackiego. Mistrz krzyżacki – Winrych (von Kniprode) zajął się jego wychowaniem i nadał mu nazwisko walter Alf. Wzrastał on otoczony przykładami rycerskiego, chrześcijańskiego za­chowania. Jednak przebywając wśród Krzyżaków nie za­tracił świadomo­ści narodowej – przed jej utratą ochronił go Halban – litewski wajdelota, wzięty przed laty do niewoli przez Krzyżaków i pełniący rolę tłumacza. On opowiadał mu o Ojczyźnie, uczył mowy i historii przodków. Podtrzy­mywał w chłopcu miłość do Litwy, budząc w nim jednocze­śnie nienawiść do Zakonu, uświadamiając niegodziwość Krzyżaków i podsycając żądze zemsty. Wszystko to spra­wiło, iż jedynym pragnieniem Waltera była chęć odwetu na Krzyżakach i ocalenie własnego narodu.

Podczas jednej z potyczek Walter Alf wraz z wajdelotą ucieka do swoich. Nieco później żeni się z córką Kiejstuta, księcia litewskiego – Aldoną. U boku Kiejstuta walczy z Krzyżakami, lecz wkrótce uświadamia sobie rychłą klęskę Litwy; dostrzega, iż otwarta musi przynieść tryumf Krzyża­kom. Wtedy to wchodzi na drogę zdrady i podstępu – drogę lisa; mówi: „Jedyny sposób, Aldono, jeden pozostał Litwi­nom: Skruszyć potęgę Za­konu; mnie ten sposób wiadomy – lecz nie pytaj dla Boga! Stokroć prze­klęta godzina, w której od wrogów zmuszony, chwycę się tego sposobu.” Walter opuszcza Aldonę, udaje się do Nadrenii i tam przystaje jako gier­mek do orszaku udającego się do Palestyny hrabiego Wallenroda. Pod­stępnie zabija Wallenroda i pod jego na­zwiskiem uchodzi do Hiszpanii. Tam w walkach z Maurami zyskuje ogromną sławę bohatera. Później przyjmuje śluby zakonne, a poważanie i szacunek jakim się cieszy wyno­szą go wkrótce na szczyty – zostaje obrany Wielkim Mistrzem. Jako wódz naczelny celowo sabotuje wielką wyprawę krzy­żacką, doprowadzając do załamania potęgi Zakonu. Od­bywa się to jednak kosztem jego szczęścia. Został posta­wiono przed wyborem swej pomyślności bądź Ojczyzny; miłości ukochanej bądź kraju, etyki rycerskiej bądź wolności rodaków. Wybór ten zaważył na całym jego przyszłym życiu i stał się przyczyną tragedii.

Porzucając własne szczęście, ukochaną, ideały w jakich się wychował Wallenrod poświęca się bez reszty walce o dobro Litwy, walce w osamot­nieniu, obłudzie, kłamstwie i fałszu. Wyzbywa się skrupułów moralnych, zasad etyki, żyje w ciągłym upodleniu i obawie przed zdemaskowaniem. Wkrada się w łaski wroga aby go zniszczyć. Musi się więc mieć na bacz­ności na każdym kroku, nie może sobie po­zwolić na jakąkolwiek natural­ność, a wszystko to robi po to, by nie odkryto jego planów. Trzeba zazna­czyć, że nie w obawie o własne życie, lecz w trwodze o los Ojczyzny. Staje się zamknięty w sobie, żyje w poczuciu winy. Nie­kiedy ożywia się słuchając dworskich rozmów, lecz:

„Słowa: Ojczyzna, powinność, kochanka,

O krucjatach i o Litwie wzmianka

Nagle wesołość Wallenroda truły;

Słysząc je, znowu odwracał obicze,

Znowu na wszystko stawał się nieczuły

I pogrążał się w dumy tajemnicze”.

Dramat Wallenroda rozgrywa się w umyśle bohatera. Speł­nienie misji – zwycięstwa nad Zakonem – nie jest jego oso­bistym zwycięstwem, ponie­waż droga, którą w tym dziele obrał stale kłóci się z sumieniem bohatera. Jednak ma on świadomość, że za cenę własnego życia jest w stanie uchronić Ojczyznę od zguby. Działanie wbrew sobie, mimo sukcesów, nie daje Wallenrodowi ani satysfakcji, ani roz­grzeszenia. Co gorsza tajemnica jego osoby wychodzi na jaw i Konrad, w związku z wydaniem na niego wyroku śmierci, odbiera sobie życie.