“Ludzie bezdomni” to piąta książka Stefana Żeromskiego. Pisał ja w latach 1898-1899, ale wykorzystał w niej doświadczenia i obserwacje całego dotychczasowego życia.

• Budulec życiorysu Joasi stanowiły wspomnienia Żeromskiego z: — dzieciństwa w zbiedniałej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn, — nauki w kieleckim gimnazjum, — okresu tułaczki po cudzych domach, kiedy po śmierci rodziców musiał zarobić na życie korepetycjami.
• Atmosferę konspiracji w wątkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwoliły mu tak dobrze odmalować doświadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie (1886r.), kiedy to współtworzył intensywne życie ideowe ówczesnej młodzieży i dziesięć lat później uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach organizowanych przez PPS (m.in. ukrywał w swoim mieszkaniu Piłsudzkiego, był śledzony i aresztowany).
• Cisy są wiernym portretem Nałęczowa roku 1890, kiedy to pracował tam jako guwerner.
• Doktor Judym ma swój pierwowzór w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji klimatycznej w Zakopanem.
• ,“Starcy” (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisowie) to częściowo osoby z kierownictwa zakładu w Nałęczowie, a częściowo ludzie z zarządu Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracował w latach 1894 – 1896.
• Inne postacie powieści też mają swoje pierwowzory: — Korzecki to Edward Abramowski (ideolog spółdzielczości w Polsce), — Joasia to Oktawia Rodkiewiczowa (od 1892 r. żona Żeromskiego).
• Materiału do cytowanego w pamiętniku Joasi listu Wacława dostarczył list przesłany z zesłania przez przyjaciela pisarza, Wacława Machajskiego.
• Fabryka cygar to zakład Brü hna przy ulicy Krochmalnej w Warszawie.
• Żeromski odwiedzał Dąbrowę Górniczą, by móc opisać warunki życia i pracy robotników Zagłębia, prosił też paryskich znajomych o dokładne informacje na temat domu noclegowego Chateau Rogue.

Pisarz bardzo dokładnie przygotowywał się do pisania utworu, który w efekcie stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekonań, że praca pisarska musi łączyć się z rzetelną, naukową nieomal penetracją społecznej rzeczywistości i własnych przekonań.

Wydana w grudniu 1899 r. powieść przyczyniła się do powrotu problematyki społecznej i narodowej w polskiej literaturze.

“Ludzie bezdomni” przynieśli Żeromskiemu pozycję “duchowego wodza pokolenia”. Stał się wielkim autorytetem moralnym dla współczesnych. Wywarł bezpośredni wpływ na sposób myślenia i życia młodych ludzi z początków XX w.

Świat przedstawiony powieści

Akcja rozgrywa się w wielu miejscach: Paryżu, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie, Cisach oraz Zagłębiu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy się do Kielc, Głogowa, Krawczyska i Mękarzyc (“Zwierzenia”). Poprzez list Wacława do siostry – aż na Syberię.

Bohateremzbiorowym są mieszkańcy dzielnic nędzy w Warszawie i Zagłębiu oraz wieśniacy z Cisów.

Na tym tle umiejscowił Żeromski inteligencję:

— Joannę Podborska (nauczycielkę), — Tomasza Judyma (lekarza) oraz — Korzeckiego (inżyniera).

Na dalszym planie znajdują się lekarze warszawscy (dr Czernisz, Żyd dr Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz.

Inteligencja dzieli się na dwie grupy:

— ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obciąża ich odpowiedzialnością za krzywdy, które ich przodkowie wyrządzili ludowi) ,

— z pochodzenia chłopów, którzy dzięki ciężkiej pracy uzyskali wykształcenie (Żeromski przyznaje im naturalne prawo “czynnego uczestnictwa w awangardzie postępu”).

Problematyka powieści i sposób jej przedstawienia

Tytuł powieści sygnalizuje tematykę utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny:

w dosłownym znaczeniu (oskarżenieporządkuspołecznego) wskazuje na bezdomność bohaterów:

— ludzi świata nędzy (żyją w norach i budach, a nie w domach);

— wydziedziczonej Joasi, która nie ma własnego kąta i żyje u obcych;

— Wiktora, który tuła się z rodzina po świecie.

w znaczeniu metaforycznym rozumiany być może wkategoriachkwalifikacjimoralnych, jako:

• bezdomność społeczna ludzi, którzy opuszczają dom, bo umierają rodzice i zmuszeni są iść dalej o własnych siłach (Joasia) oraz tych, którzy dzięki wykształceniu wznieśli się ponad poziom własnego środowiska i świadomie je odrzucają, ale nie mogą znaleźć miejsca w nowym (Judym);
• bezdomność państwowa i narodowa działaczy spiskowych, romantycznych pielgrzymów do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wacław, człowiek przynoszący bibułę Korzeckiemu, Korzecki);
• bezdomność w sensieegzystencjonalnym, obcość człowieka w świecie, niemożność pogodzenia się ze złem, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie świata w akcie samobójczym (Korzecki)

Jednocześnie “Dom”(zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje się w powieści Żeromskiego znakiem obojętności wobec krzywdy bliźniego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywosąda) i pokusą, którą należy przezwyciężyć (“zakiełkuje we mnie wyschłe nasienie dorobkiewicza”)

“Ludzie bezdomni” to:

• powieśćpsychologiczna – przedstawia stan myśli i uczucia bohaterów; pokazuje jak zmienia się mentalność człowieka pod wpływem przeżyć. Dla oddania stanów uczuciowych pisarz posługuje się symbolem;
• powieśćspołeczna – ukazuje panoramę współczesnego autorowi społeczeństwa, pełnego kontrastów i konfliktów. Świat ludzi bogatych obojętnych wobec krzywdy społecznej, świat klas pracujących pełen nędzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia i demoralizacji;
• powieść prezentująca różnorodne problemy filozoficzne (koncepcja człowieka otwartego na wielość uzupełniających się kierunków humanizmu europejskiego. Odrzucenie poglądów Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed rewolucją)
• poglądy Schopenchauera (istota ludzkiej egzystencji bezrozumny popęd niemożliwy do zaspokojenia, poczucie bezsensu życia, kontemplacja sztuki jako jedynej wartości stałej: tęsknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo);
• poglądy Nietzschego (kult życia, siły i tężyzny biologicznej, nowa moralność nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki – człowiek jedyną miara dobra i zła);
• poglądy Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem regulującym wszystkie procesy życia społecznego, konflikt między klasą pracującą a właścicielami środków produkcji, konieczność społecznego przewrotu);
• motywy sokratejskie i platońskie (postać Korzeckiego; pojęcie dajmoniona; prawo do samobójstwa);
• motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz miłości bliźniego i apostołowania)

Kompozycja

“Ludzie bezdomni” stanowi przykład realistycznej powieści młodopolskiej łącząc elementy typowe dla różnych prądów literackich :

• Realizm
• konkretność miejsca i czasu akcji,
• wierność przedstawienia szczegółów życia i jego tła,
• koncepcja człowieka jako istoty społecznej (program życiowy Judyma: praca organiczna i praca u podstaw),
• krytyczna prezentacja stosunków społecznych
• Impresjonizm
• opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponują grę powietrza i światła, są zapisem ulotnego wrażenia),
• psychika głównych bohaterów (ukazana nie jako wyraźnie określona, zamknięta struktura, ale jako ciąg nastrojów, wrażeń i sprzecznych nieraz stanów nie tworzących logicznej całości),
• kompozycja utworu (zbudowany z pojedyńczych punktów czasowych i odrębnych scen nie tworzących łańcucha przyczynowo-skutkowego)
• Naturalizm
• opisy dzielnic nędzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowość i podkreślanie brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia świata)
• Ekspresjonizm
• łączenie patosu, ekstatyczności i deformacji,
• gwałtowne kontrasty,
• skłonność do karykatury
• Symbolizm
• opis Wenus z Milo (t.1 rozdz.1) – rzeźba podziwiana w paryskim muzeum; symbol radości i urody życia
• “Rybak” (t.1 rozdz.1) – obraz Puvis de Chavannes’ a ukazujący krzywdę społeczną,
• kwiat tuberozy (t.1 rozdz.8) – postawa i życie Karbowskiego; symbol bezużytecznego piękna,
• motyw krzyku pawia (t.II rozdz. 11) – powtarzający się dwukrotnie wrzask ptaka przeraża Judyma świadomego swej bezradności w obliczu nieubłaganej śmierci zabierającej dzielną kobietę (Oleś Daszewski już niebawem podzieli los “bezdomnych”),
• zakończenie utworu i jego tytuł – “rozdarta sosna” to symbol losów Judyma i Joasi, ich rozterek i cierpień.